22
m
əsafənin kvadratından asılı olaraq dəyişir? Elementar fizi-
ka kursundan m
əlumdur ki, bütün cisimlər sərbəst düşərək
t
əcil əmələ gətirir və bu təcil onların kütləsindən asılı olma-
yıb, düşmə zamanının kvadratı ilə mütənasübdür. Biz belə
bir t
ənasüb almışıq: Kainatda sərbəstdüşmə təcili əmsalı
zamandan asılıdır: g~10
8
/t.
Əgər “Max prinsipinə” əməl etsək, onda ətalət qüvvəsi
Kainatda bütün uzaqda olan obyektl
ərin (kütlələrin) cazibə
qarşılıqlı əlaqəsi ilə bağlıdır. Nyuton nəzəriyyəsinə görə ət-
raf mühit baxımından (ona nisbətən təcil alır) təcil mütləq-
dir. T
əcilin mütləq və ya nisbi olmasında Eynşteyn üstünlü-
yü Maxa verdi ki, buna gör
ə ətalət Kainatın tam kütləsi ilə
n
əzərə alınır.
Yuxa
rıda qeyd etdik ki, Kainat dinamikası əsas fiziki
k
əmiyyətlərdən istifadə etməklə universal dünya sabitlərinə
əsaslanır. Kainat dinamikasının qanunlarından istifadə et-
m
ək imkan verir ki, parametrik meyarların analizi əsasında
Kainatda f
əza, zaman və fiziki kəmiyyətlərin miqdarı təyin
edilsin.
Əsas parametrik meyarlar ¥ deyəndə, Kainatda qeyd
olunmuş bir zamanda (o cümlədən Başlanğıc vaxtı) əsas fi-
ziki k
əmiyyətlərin miqdarı başa düşülür. Parametrik meyar-
ların miqdarı ölçülü və ölçüsüz ola bilər. Kainat dinamikası
imkan verir ki, parametrik meyarlar
əsasında Kainat pred-
23
metl
ərinin məkan, zaman və energetik parametrlərlə miqdarı
s
əciyyələnsin.
Kainat dinamikası parametrik meyarlar vasitəsi ilə
Kainatda ged
ən stasionar və qeyri stasionar prosesləri öyrə-
nir. Qeyri stasionar prosesl
ərin təsviri üçün Kainatda zaman,
m
əkan, kütlə və temperatur anlayışı çox vacibdir. Ona görə
d
ə Kainat dinamikasında zaman, məkan, kütlə və temperatur
açıq şəkildə istifadə olunur. Bu mənada Kainat dinamikası
Kainatın əsas fiziki kəmiyyətlərini öyrənir.
Biz yuxarıda qeyd etmişdik ki, metrik kəmiyyətlərin
t
əyini üçün dünya sabitlərindən istifadə etmək əvvəldən
yaranıbdır. İlk dəfə dünya sabitlərinin vacibliyini irlandiyalı
fizik Corc Stoni qeyd etdi. O, fizikada “elektron” (e) anla
yı-
şını fikirləşdi (elektronıu Cozef Con Tomson kəşf etmişdir)
v
ə onun elementar yükünü ölçdü. Corc Stoni 1881-ci ildə
elektronun v
ə artıq elmə məlum olan işığın sürətinin, qravi-
tasiya sabitinin k
əmiyyətlərindən istifadə edərək uzunluq
vahidinin, zamanın və kütlənin təbii (təbiətdən gələn) vahid-
l
ərini təklif etdi.
Maks Plank da cGh-strukturundan istifad
ə edərək təbii
ölçül
əri (uzunluğu, zamanı və kütləni) təklif etdi. Beləliklə
plank vahidl
əri meydana gəldi.
“Dünya sabitl
əri və limit keçidi” məqaləsində G.Qa-
mov,
D.İvanenko və L.Landau yazırdılar: “Tarixdə biz LtM-
24
ölçü sistemini (temperaturu n
əzərə almasaq) qəbul etmişik,
dem
əli üç həqiqi dünya sabitini”. Məqalənin müəllifləri
plank vahidl
ərindən universal dünya sabitlərinə qayıdırlar və
g
ələcəkdə son nəzəriyyənin məntiqi strukyturunu bu sa-
bitl
ərlə ifadə ediləcəyini bildirirlər. Müəlliflərin fikrincə,
dünya sabitl
əri növbə ilə sıfır olduqca, alınmış düsturlar tam
olmayan n
əzəri fizikanın əsasında elektronun nəzəriyyəsini
qurmağa imkan yaradır.
Kainat din
amikasının birinci qanunu cGh-nəzəriy-
y
əsinə əsaslanır. Cazibənin relyativist nəzəriyyəsi hələ yara-
dılmamışdır, onun yaradılması müasir fizikanın məqsədidir.
Bir vaxtlar sovet alimi M.Bronşteyn nəzəri fizikanın cGh-
strukturunu açmağa yaxın idi. O, təklif etdi ki, zaman və
m
əkanın adi təsəvvüründən əl çəkib, onları qeyri adi görü-
n
ən anlamla əvəz edək. Kainatın təsviri üçün belə bir metod
daha münasib olardı. Əgər formulaların daxilnə baxsaq onda
universal dünya sabitl
ərinin mənası itir, təkcə onların ədədi
qiym
əti deyil, rolu da formulalarda vərdiş etmədiymiz kimi
d
əyişir. Yəqin ki, cGh-strukturu fizika tarixində olan yerinə
v
ə ümumiliyinə görə universal elektromaqnit, fiziki və kim-
y
əvi sabitlər arasında birinci yeri tutur. İrlandiyalı fizik Corc
Stoni,
kvant mexanikasının pioneri Maks Plank, təyin olun-
mayan münasib
ətlər nəzəriyyəsinin müəllifi V.Pauli, alman
fizik v
ə filosofu Ştraus və sovet fizikləri Landau, Qamov,
25
İvanenko, Bronşteyn və başqalarının səyi ilə yuxarıda göstə-
ril
ən sabitlər vasitəsi ilə LtM – sistemi yaratmaq, fizikanın
tam v
ə ya qeyri tam nəzəriyyəsini yaratmaq yəqin ki, əsas-
lan
dırılmış olubdur, çünki, fizikanın heç bir bölməsi bu
sabitl
ərsiz keçinmir.
Dünya sabitl
ərindən və əsas kəmiyyətlərdən istifadə
ed
ərək, biz parametrik meyarların formulalarını almışıq.
Bunlar kvazisinqulyar nöqt
ədə Kainatın parametrik meyar-
larıdır.
Qeyd etm
əliyik ki, parametrik meyarları bir çox
üsullarla
almaq olar. Əlbəttə ki, texniki çətinlikləri nəzərə
almasaq,
onların hər birindən istifadə etmək olar. Məsələn, g
s
ərbəstdüşmə təcili əmsalı üçün parametrik meyardan isti-
fad
ə edərək, zaman üçün parametrik meyarlar ala bilərik:
t-zaman üçün t=c/g,
R-radiuslu m
əkanda R=c
2
/g,
m - kütl
ə üçün: m=1/φg (burada φ=8πG/c
4
-
Eynşteynin
cazib
ə sabitidir),
E –
enerji üçün: E=β/g (burada β=c
6
/G- energetika
sabitidir
Ə.B.).
Xarakterikdir ki, LtM –
sistemi metrikası və enerji E
s
ərbəstdüşmə təcili əmsalı ilə əksinə mütənasibdir. Bu o de-
m
əkdir ki, zaman keçdikcə onlar artırlar, yəni burada ener-
jinin saxlanması qanunundan danışmağa dəyməz.
Dostları ilə paylaş: |