Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Varlıq ideyası.
- 3. İlahi eşq.
olan səbəbləri də dağıdıb aradan qaldırır. Fəqət axtaran muradına çatsın deyə, çox dəfə etdiyi işləri səbəblə görür, səbəblə yaradır» (M. V - 1546-1549). Ziddiyyət sülh yolu ilə həll olunmalıdır. Kin və nifrəti insan qəlbindən barış yolu ilə çıxarmaq lazımdır. Mövlana bu fikri əsaslandırmağa çalışırdı. Hər fikri başqa əks fikir ilə aradan qaldırmaq olar. Lakin bu o qədər də asan olan iş deyil. Çünki ziddiyyət ziddiyyətdən qaçır, necə ki, Günəş doğub işıq saçanda gecə yox olur. Mövlanaya görə, hər şey in inkar ilə isbatı mümkündür. Çünki hər şeyin əks tərəfi var. Mövlana inanırdı ki, Allah müqəddəslərin müqəddəsi ni, ən çox sevdiyi adamı insanların içərisinə göndərir. İlahi kəlamı onlara çatdırır. Mövlana peyğəmbərliyi tez-tez yad edir, onlarla əlaqədar olan hekayələrdən geniş istifadə edir di. Musa (ə), Süleyman (ə) və başqa peyğəmbərlər haqqında bütün əsərlərində yazmışdır. Bununla yanaşı daha çox Mə həmməd Peyğəmbər (s) haqqında danışır, öz fikirlərini onun hədisləri ilə əsaslandırırdı. Rumi deyirdi ki, peyğəmbərlər adi insan olmamışlar, Allah onlara xüsusi qabiliyyət bəxş edir, onları başqaları ilə bərabərləşdirmir. Peyğəmbərlərin ruhu da müqəddəsdir. İnsan düşüncəsindən, onun əsasım təşkil edən Quran dan ən çox istifadə edən, Peyğəmbərin hədislərinə söykənən fikir cərəyanı təsəvvüf olmuşdur. Mövlananın bütün yara dıcılığı bunu sübut edir. Quran Allah kəlamıdır, insanı Al lah yoluna çağırır və pis əməllərdən çəkindirir. Təsəvvüfdə ən əsas məsələ Allahın birliyini şəksiz- şübhəsiz qəbul etməkdir. Dünya Allahın əsəridir, yaradan və yaradılan mövcuddur. Varlıq təkdir, təzahürləri isə çox dur. Maddi təzahürlər surətdir, görünəndir, ruh isə gizlidir, görünməzdir. Nəticə isə budur: Kainatda Allahdan başqa yaradan yoxdur. Mövlananın fikrincə, Allahın birliyini başa düşməyin ən yaxşı yolu öz varlığını unudub Allaha qovuş maqdır. «Allahın birliyini öyrənmək nədir? Özünü Vahidin hüzurunda yandırıb yox etməkdir» (M. 1-3009). Dünyada yalnız bir Mən mövcuddur. O da sonsuz və məkansızdır. Mövlana inanırdı ki, Allah ilə insan arasındakı birliyi insan ağılı dərk etməyə qadir deyil: «İnsanların Rəbbi ilə ruhu 114
arasında keyfiyyətsiz və məntiqə gəlməz birlik var» (M. IV - 760).
Bir çox tədqiqatçılar (biz də onlarla həmrəyik) Mövla- nanın da tərəfdar olduğu vəhdəti-vücud fəlsəfəsini tamamilə panteizm hesab etmirlər və yaxud panteizm ilə bəzi oxşarlığı olan, islam düşüncəsi çərçivəsində yaranmış spesifik bir dünyagörüşü hesab edirlər. Bir sıra tədqiqatçılar isə vəhdəti- vücud anlayışını panteizm sayırlar. Rumiyə görə, insan bütün qüvvəsini Allahdan alır. Kainatda baş verən bütün hərəkətlərin başlanğıcı yenə də Odur. Mövlana göstərirdi ki, insan iradəsi tamamilə Yara dıcı vasitəsi ilə müəyyənləşir. Elə bu səbəbdən bütün mövc- udat Vahid Varlığa dayanır, hər şey Ondan başlanır, yenə də Ona qayıdır, nəticədə Ona qovuşur. Mövlana vəhdəti- vücudu məhz
belə anlamışdır. Rumi deyirdi
ki, «...peyğəmbərlər xalqı haqqa çağırmaq üçün göndərilmişlər. Xalq ilə Haqq bir vücud olsaydı, nəyi kimə çatdıracaqlar- dı?» (M. I - 2813). Deməli, Rumiyə görə, xalq ilə Haqq (Ya radan ilə yaradılan) eyni vücud deyil. Ruminin bu sözləri sufizmi panteizm hesab edənlərə çox gözəl cavabdır. Birlik deyəndə Mövlana yeganə Yaradıcı olan tək Al lahı nəzərdə tutur. Bu birlik isə İlahi eşq sayəsində yaranır. Belə ki, «aşiqin könlündə sevgilidən (Allahdan) başqa kimsə yoxdur. Onların aralarında nə az, nə çox fərqli şey olmaz, onları bir-birindən ayıran kimsə olmaz» (Ənəlhəq). Mövlananı insanın bədəni deyil, ruhu daha çox maraqlandırırdı. Onun fikrincə, əsl qəlb möminlərdə olur. O, xəbərdarlıq edirdi ki, maddi aləmə biganə ol, çünki o Allahdan uzaqlaşdırır. Mövlana göstərirdi ki, ətrafda şeyta na xidmət edən adamlar olduğu üçün insan həmişə özünü ehtiyatlı aparmalıdır. Rumi insan həyatının mənasını onun ruhən Allaha qovuşmasında görür, bu məqsədə çatmaq üçün yol göstərir, ən düzgün yolun təsəvvüfdə olduğunu deyirdi. «Ənəlhəq» (mən Haqqam) bu yolda insanı Allaha çatdırır. Bizim Al lahdan başqa sığınacaq yerimiz yoxdur. Biz də onunla bir likdə laməkanıq. O, deyirdi: «Kimdən qaçırıq, özümüzdən- mi? Nə qədər cəfəngdir. Kimdən qaçırıq. Haqdanmı? Nə qədər günahdır» (M. I - 970). Özümüzdən qaçmaq Allahdan 115
qaçmaqdır. Bu isə mümkün deyil. Nə üçün özümüzdən qaça bilmirik? Çünki mən, sən yoxdur, tək O var. Kim Allahı se virsə, O da həmin adamı sevir və vəhdət yaranır.
lananm fikrincə, yalnız bir Mütləq Varlıq var. O təkdir, şə riksizdir, əbədidir, məkansızdır. Bütün kainatı - canlı və cansız təbiəti, tək-tək əşyaları, cəmiyyəti, o cümlədən, insan ları şərti olaraq «varlıq» adlandırsaq da, onlar fanidir, ke çicidir, əvvəli və axırı var. Mövcud olan hər şey sözün həqiqi mənasında varlıq deyil, yoxluqdur. Yoxluğun varlığa çev rilməsi üçün şərtlər var. Bu ilk növbədə insana aiddir. Hər bir insan çalışmalıdır ki, öz mənliyini yox edib «varlığını» atsın, maddi dünyaya aludə olmasın, mənəvi cəhətdən saf laşsın, nəticədə özünü yox edərək Allaha qovuşsun və bu yolla Mütləq Varlıqda əriyib əbədiyyətə qovuşsun, yəni əsl varlığa çevrilsin. Mövlanaya görə, bütün ruhlar bir ruhda, yəni Allahda birləşir. «Ey ruhumuzun ruhu, biz kimik ki, Sənin yanında varıq deyib ortaya çıxaq» (M. I - 601). Bizə nəhəng və son suz görünən Kainat da Allahla müqayisədə heç nədir. «Dünya Sənin nəzərində böyük və nəhayətsiz görünsə də, bil ki, qüdrəti İlahi qarşısında bir zərrə də deyil» (M. I - 524). Təsəvvüf təliminə görə, insan öz mənasını dərk edə bilməz. Ancaq Mövlanaya görə, bu, mümkündür. «Bu mən harada düşüncə ilə açılacaq, tapılacaq? O mən yoxluqdan sonra açılır, tapılır» (M. V - 4146). Deməli, İlahi eşq insan mənliyini yox edib sevgilisinə (yəni Allaha) qovuşur. Yox olandan sonra isə, hətta düşüncə ilə «mən» açılır. Mövlana insanlara bu dünyadakı əzab-əziyyətlərə, sı xıntılara, məhrumiyyətlərə dözməyi məsləhət görürdü. Bu fikir Qurana əsaslanır. Quran inam yolunda insanın iztirab çəkməsini zəruri hesab edir, insanın ruhunu maddi dünya nın aldadıcı görkəmindən sonsuzluğa və ölümsüzlüyə aparır. Rumiyə görə, dünya mülkü yalnız bədənə səcdə edənlər üçündür. Sufilər isə «zavalı olmayan eşq səltənətinin qulla rıdır», çünki «ruhun cənnəti Yaradanın eşqidir». Mövlana tez-tez yada salırdı ki, dünya tamamilə fani dir və inkardan ibarətdir, ona görə də insan məqsədini isbat aləmində axtarmalıdır. Bu yol ilahi məhəbbət yoludur. Bu 116 eşq cansız çörəyə can verir. «Allah yolunda çörək versən çö rək, can versən can verərlər». Yəni maddi bir şey versən maddi bir şey alarsan, can versən əbədi həyat qazanarsan. Mövlana Allaha yalvarırdı ki, mənim canımı tez al, çünki sənsiz artıq bu candan usanmışam, vüsala çatmaq istəyirəm. Mövlana həqiqi Allah yolçusu kimi özünün də ölümsüzlüyünə inanırdı. O, göstərirdi ki, tanrını sufi məhəb bəti ilə sevənlərin hamısını belə aqibət gözləyir.
İlahi eşqi tərənnüm etmək üstündə qurulmuşdur. O, sübut etməyə çalışırdı ki, eşq insanın vücuduna xoş yüngüllük gə tirən, onu göylərə yüksəldən qanaddır. Eşqin qarşısında uca dağlar əriyib hərəkət etməyə başlayır, acı şey dadlı şeyə, kə dər səfaya, torpaq qızıla, dərd-azar sağlamlığa, üzüntü se vincə, fəlakət uğura çevrilir. «Ölü qəlblər dirilir, kölələr ağa olur, dəmir yumşalır, daş əriyir». Bir sözlə, eşq insanı bütün ehtiyaclardan azad edir. Mövlana deyirdi ki, sevgilisinin (Allahın) eşqini qəlbində saxlayıb hər şeyi unudan insan yer üzündəki insanların ən xoşbəxtidir, mal və mülk sahibləri ona hörmət bəsləyirlər, insanlar ona kömək etməyə çalışır lar. Çünki eşq külün altındakı od kimi gizlidir. Könlü sınıq olsa da insanlara hökm edənlər aşiqdən qorxurlar. Bu qabi liyyəti aşiqə Allah hədiyyə edibdir. «Allah ona səbəbsiz ola raq bu varlığı vermişdir. O comərd ər də səbəbsiz olaraq Al lah vergisini Allaha bağışlayır» (M. VI - 1971). Yəni sev mək qabiliyyəti aşiqə Allah bağışlayır, o da başqasını yox, yalnız Onu sevir. Mövlana deyirdi ki, başqa təbii xəstəliklərə tutulandan eşq xəstəsinin fərqi ondan ibarətdir ki, hər xəstə tutulduğu xəstəlikdən qurtarmağa çalışır, eşq xəstəliyinə tutulan isə bu xəstəliyə tutulduğu üçün çox məmnundur. Rumi sübut edir di ki, əbədi olan eşq yalnız əbədi olan bir varlığa, yəni Alla ha yönəlməlidir, ilahi eşq əbədi, maddi dünya isə fanidir. Mövlanaya görə, bizim əslimiz birlikdir, ondan ayrılan kimi ağır günlərimiz başlayır. O, ayrılıq dərdini anlatmaq, açmaq istədiyini deyir, özü də fəryad edir, vüsala can atır. İlahi eşqdə həyat vüsaldan ibarətdir. Vüsal isə ölümlə baş tutur. Ölmək sufi üçün Allaha qovuşmaqdır. 117
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|