16
bölgü prinsiplərinin yeniləşməsi bu sahədə mövcud nəzəri qaydalar ilə
əlaqədar tədqiq olunmalıdır. Bu qaydalar ümumilikdə iqtisadiyyata və
xüsusən gəlirlər nəzəriyyəsinə aiddir. Həmçinin “gəlir” və “sərvət”
anlayışlarının qarşılıqlı əlaqəsini qeyd etmək vacibdir. Bizim zənnimizcə
“sərvət” anlayışı daha geniş məzmun kəsb edir. Gəlirlər hal-hazırda cə-
miyyətin üzvlərinin pul ehtiyatlarından, xidmət və nemətlərdən ibarətdir
və həmişə onların istehlak üçün istifadəsilə əlaqədar deyil. Gəlir sərvətin
formalaşmasının əsasını təşkil edir və müəyyən dövr ərzində (əsasən 1 il)
müəyyən olunur. Gəlirlərin səviyyəsi və sərvətin həcmi həmişə eyni
isiqamətdə dəyişilmir. Lakin ümumilikdə əhalinin gəlirləri və sərvəti
insanların maddi və mənəvi tələbatlarının ödənilməsinin əsasıdır və
ictimai rifah halının inkişafının mühüm amili kimi çıxış edirlər.
Əhalinin gəlirləri, onların səviyyəsi, strukturu, əldə olunma mənbələri
və differensasiya dərəcəsi cəmiyyətin iqtisadi və sosial inkişafının əsas
göstəriciləri hesab olunur. Ona görə ki, gəlirlər insanların şəxsi
tələbatlarının ödənməsinin əsas mənbəyidir. Məhz onlar daha geniş anlayış
olan – əhalinin həyat səviyyəsinin mərkəzi həlqəsi hesab olunur.
Gəlirlər, onların formalaşması və istifadə edilməsi həmişə dövlətin
diqqət mərkəzində olmuş və olmaqdadır. Ölkənin iqtisadi inkişafı
yüksəldikcə, əhalinin həyat səviyyəsi də yaxşılaşır. Bu baxımdan əhalinin
bütün növ gəlirləri nəzərdən keçirilməlidir. Əhalinin sosial müdafiəsi,
həyatın keyfiyyətinin yüksəldilməsi və eyni zamanda ölkənin insan
potensialının inkişafı məqsədilə gəlirlərin struktur və formalaşma
problemini araşdıranda gəlirlərin bütün sosial-iqtisadi proseslərlə birbaşa
və dolayı yolla bağlılığını müşahidə edirik.
“Gəlirlər” anlayışı mürəkkəb iqtisadi kateqoriyadır.
17
Gəlir dedikdə, hər-hansı bir istehsal amilindən əldə olunan natural və
pul daxilolmaları başa düşülür.
2.2. İstehsal amilləri nəzəriyyəsi üzrə gəlirlərin növləri.
Renta – təbii ehtiyatlar üzrə gəlir növü kimi. Kapitaldan əldə
edilən gəlir. Sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlir
Ayrı-ayrı iqtisadçılar gəlirlərin mənbələrini müxtəlif cür şərh edirlər.
Eyni zamanda, ümumilikdə hər bir istehsal amilinin müəyyən şəxsi gəlir
növü ilə bağlı olduğunu qeyd etmək olar.
Amillər nəzəriyyəsində göstərildiyi kimi, əsas istehsal amilləri
aşağıdakılardır:
- təbii ehtiyatlar (torpaq və başqa təbii ehtiyatlar);
- kapital, həmçinin investisiya ehtiyatları;
- əmək;
- sahibkarlıq fəaliyyəti.
Bu amillərə aid olan gəlir ilkin gəlir adlanır və müvafiq formalarda
müəyyən olunur:
- renta,
- mənfəətin hissəsi, ssuda faizi,
- əmək haqqı,
- sahibkarlıq gəliri (sxem 1).
18
Sxem 1
Amillər nəzəriyəsinə əsasən gəlirlərin formalaşması
İstehsal amilləri arasında gəlirlərin bölgüsü funksional bölgü xarakteri
daşıyır və bu zaman yaranan gəlirlər ilkin gəlirlər adlanır. İlkin bölgüdə
formalaşan gəlirlər yaranma mənbələri baxımından əhəmiyyətli dərəcədə
fərqlənirlər.
Nəzəriyyəyə uyğun olaraq göstərilən amillərin hər birinə aid olan gəlir
müəssisənin məhsulun satışından sonra əldə etdiyi gəlirdə həmin amilin
iştirakı həddinə bərabərdir.
İstehsal amilləri nəzəriyyəsinə əsasən hər bir amil sahibi firmanın
fəaliyyətinin son nəticəsində iştirak səviyyəsinə görə yeni dəyərin
müəyyən hissəsinə yiyələnmə hüququ əldə edir. Yəni hər amilə aid olan
gəlirin miqdarı müəssisənin mənfəətində bu amilin payına bərabərdir.
Torpaq və başqa
təbii ehtiyatlar
Kapital
Ə
mək
Sahibkarlıq fəailiyyəti
Renta
Kapitaldan gəlir (mənfəətin
bir hissəsi, ssuda faizi)
Ə
mək haqqı
Sahibkarlıq gəliri
lkin (amillər üzrə) gəlirlər
Ə
sas istehsal amilləri
19
Lakin reallıqda bu cür bölgü mövcud deyil. Aşağıdakı səbəblər buna mane
olur:
1. Əmtəə bazarlarında təkmilləşməmiş rəqabətlə bağlı gəlirin miqdarı
məhsulun istehsalında bu amilin payını əks etdirmir;
2. Cəmiyyətin üzvləri arasında ehtiyatların bölgüsü prosesində
bərabərsizlik və ədalətsizlik həmişə mövcuddur;
3. İstənilən sivil cəmiyyətdə gəliri formalaşdıran istehsal amillərinin
sahibləri cəmiyyətin üzvləri içərisində azlıq təşkil edir.
Ehtiyatların ilkin bölgüsündə bu cür bərabərsizlik cəmiyyətin
qanunlarını və öncüllərini nəzərə alaraq gəlirlərin yenidənbölgüsünü tələb
edir. Gəlirin yenidənbölğüsünü həm işçilərə, həm də əmlak ehtiyatlarının
sahiblərinə münasibətdə ədalətli hesab etmək olar. Yenidənbölgü zamanı
digər gəlirlər yaranın, yəni ikinci bölgüdə yaranan gəlirlər (sosial
transfertlər).
Lakin həqiqətdə məhsuldarlıq həddi nəzəriyyəsinə əsasən gəlirlərin
bölgüsü qeyri-bərabərliyə, yəni ədalətsiz bölgüyə gətirib çıxarır və bu ilk
növbədə istehsal resurslarının bölgüsündəki qeyri – bərabərliyə görə baş
verir. Ona görə də müasir demokratik cəmiyyət yarandığı bir şəraitdə bu
qeyri – bərabərliyin zəifləməsi üçün dövlətin gəlirlər siyasətinin aparılması
zəruridir.
1. Bazarda qeyri-mükəmməl rəqabət şəraitində gəlirlərin həcmi heç də
həmişə məhsul buraxılışında istehsal amillərinin təsirini tam əks etdirmir.
Təcrübədə ancaq məhsuldarlıq həddi nəzəriyyəsinə əsasən gəlirlərin bu
cür bölgüsü mövcud ola bilməz.
Dostları ilə paylaş: |