33
Sxem 3.1
Ə
halinin cəmi gəlirlərin strukturu
Ümumi gəlirlərə əhalinin vergilərin və rüsumların ödənilməsinə
qədər əldə olunan gəlirləri aiddir (brutto-gəlirlər).
İqtisadi ədəbiyyatlarda nominal və sərəncamda olan real gəlirlər
anlayışları fərqləndirilir.
Əhalinin real sərəncamda olan gəlirləri istehlak mallarının və pullu
xidmətlərin miqdarı ilə xarakterizə olunur, hansıları ki, real sərəncamda
olan pul gəlirlərilə əldə etmək olar.
Nominal gəlirlər – vergilər və rüsümlar ödənilmədən , əmtəə və
xidmətlərin qiymətlərinin dəyişilməsindən asılı olmayaraq əldə olunan
mövcud pul vəsaitləridir. Nominal gəlirlər vergiqoymadan və qiymətlərin
dəyişməsindən asılı olmayaraq pul gəlirlərinin səviyyəsini xarakterizə edir.
Ə
mək haqqı
Pulsuz xidmətlərin
dəyəri
Şə
xsi həyatyanı təsərrüfatdan natural
daxilolmaların dəyəri
Mülkiyyətdən
gəlirlər
Şə
xsi həyatyanı
təsərrüfat məsullarının
satışından əldə olunan
gəlir
Diğər daxilolmalalar (qonorar, aliment,
xeyriyyə yardımı və s.)
Ə
halinin cəmi gəlirləri
Pul şəklində ödənilən
sosial transferlər
Sahibkarlıq
fəaliyyətindən əldə
olunan gəlirlər
34
Vergilər və rüsümlar ödənildikdən sonra nominal gəlirlər sərəncamda olan
gəlirlərə çevrilir.
Sərəncamda olan gəlirlərə isə vergilər və rüsumlar ödənildikdən
sonra yerdə qalan hissə daxildir (netto-gəlirlər).
Sərəncamda olan real gəlirlərlər əhalinin sərəncamında olan pul
gəlirlərinə ala biləcəkləri istehlak məhsulların və pullu xidmətlərin miqdarı
ilə xarakterizə olunur. sərəncamda olan real gəlirlər istehlak məhsul və
xidmətlərin qiymət dinamikasından asılıdır. Sərəncamda olan real gəlirlər
sərəncamda olan gəlirlərin sabit qalması və qiymətlərin artması ilə
əlaqədar aşağı düşür. Sərəncamda olan real gəlirlərin azalmasının səbəbləri
aşağıdakılardır:
- birincisi, həyat səviyyəsi yaşayış minimumundan aşağı olan əhalinin
sayının artması;
- ikincisi, gəlir və qiymətlərin artımı arasında xoşagəlməz nisbətin
olması. Bu hal əsasən, qidalanma keyfiyyəti kimi göstəricilərin aşağı
düşməsində özünü göstərir;
- üçüncüsü, xidmətlərə qoyulan tariflərin artımı istehlak mallarının
qiymətlərinin artımını qabaqlayır.
Beləliklə, əhalinin cəmi gəlirləri ümumi (vergiqoymaya qədər) və
sərəncamda olan gəlirlərə bölünür.
Nominal və sərəncamda olan real gəlirlərin arasındakı fərq inflyasiya,
vergilər və rüsumlar hesabına yaranır. Bu gəlirlərin qarşılıqlı əlaqəsi aşağı-
dakı düsturla ifadə olunur:
SRG = ( NG – VÖ) / İ
iq
burada, SRG – sərəncamda olan real gəlirlər;
NG – nominal gəlirlər;
35
VÖ – vergi və rüsumlar;
İ
iq
– istehlak qiymətlərinin indeksi.
Əhalinin nominal pul gəlirlərinin artımı onların real həcminin
azalmasi ilə müşaiət olunur.Bu hal inflyasiyanın, vergilərin və rüsumların
əhəmiyyətli dərəcədə artımı ilə bağlıdır. Əhalinin sərəncamda olan real
gəlirlərinin aşağı düşməsi bir sıra səbəblərlə əlaqədardır:
• yaşayış minimumdan aşağı səviyyəsində yaşayan əhalinin sayının
çox alması, yoxsulluğun artması və yoxsulluq həddindən nisbətən yuxarı
səviyyədə yaşayan əhali payının azalması ilə;
• gəlirlərin artımının istehlak malları və xidmətlərinin qiymətlərinin
artım tempindən geri qalması ilə;
• işsizliyin hələ ki, yüksək səviyyədə olması və məşğul olanların
üzərinə düşən himayəçilik yükünün artması ilə.
Real gəlirlər - əhalinin pul və natural gəlirlərinin hesabına realizə
olunmuş rifahlarının miqdarıdır ki, həmin pul və natural şəkildə olan
gəlirləri əmək haqqı, sosial fondların hesabına ödənilən vəsaitlər, şəxsi
təsərrüfatlardan əldə edilən qazanc və s. təşkil edir.
Real gəlirlər göstəricisi baxmayaraq ki, bütün gəlirlərin yaranma
sahələrini tam əhatə etmir, hər halda əhalinin həyat səviyyəsini, o
cümlədən , maddi rifah halını xarakterizə edən ən mühüm ümumiləşdirici
göstəricidir. Yalnız istehsal sahəsi deyil, həm də qeyri-istehsal sahəsində
məşğul olan işçilərin əmək nəticələrini nəzərə almaqla real gəlirlərin
hesablanması vacib və məqsədəuyğundur. İctimai əmək məhsuldarlığı
artımı ilə real gəlirlər arasındakı qarşılıqlı əlaqə yalnız kəmiyyət deyil, həm
də keyfiyyət göstəricisinə malikdir. Bu nisbət iqtisadi qanunların
işləməsilə şərtlənir.
36
Gəlirlər və onların dinamikası nemətlərin dəyərlərinin dəyişməsini
deyil, həm də istehlak dəyərlərinin hərəkətlərini də ifadə edir. Əmək
məhsuldarlığı ilə real gəlirlər arasında birbaşa əlaqə mövcuddur. Pul
gəlirlərinə müvafiq olaraq əhalinin mal və xidmətlərə olan tələbatları təyin
edilir. Pərakəndə mal dövriyyəsi və bütün ödəniş növləri əhalinin ödəmə
qabiliyyəti tələbatına uyğun olmalıdır.
Şəxsi gəlirlər insan tərəfindən pul və natural formada əldə olunan
vəsaitlərin cəmidir və onun həyat səviyyəsinin müəyyən mənada təmin
olunması üçün istifadə olunur. “Şəxsi gəlirlər” anlayışını əldə olunma
mənbələrinə əsasən aşağıdaki kimi göstərmək olar:
Şəxsi gəlirlər – insanların əmək fəaliyyətində iştirakı və hər hansı
istehsal, yaxud diğər ehtiyatlarının müxtəlif növlərinə malik olması və
istifadəsi ilə əlaqədar bütün pul və natural daxilolmaların cəmidir. Eyni
zamanda şəxsi gəlirlərin sahibləri dövlətin qanunverici aktlarına əsasən
sosial transfertlər ödənilən əhali qruplarına aiddir.
Əhalinin gəlirlərinin daha dərindən təhlili üçün onların təsnifat-
laşdırılmasını müəyyən əlamətlər üzrə aparmaq lazımdır (cədvəl 3.1). Bu
cür təhlil gəlirlərin müxtəlifliyini aşkar etməyə imkan verir.
İctimai
inkişafın
bütün
mərhələlərində
əhalinin
gəlirlərinin
formalaşması və istifadəsi prosesi öz xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur.
Hal-hazırda Azərbaycanda şəxsi gəlirlərin parametrləri əsaslı dəyişikliyə
məruz qalmışdır:
- birincisi mənbələr dəyişilmişdir – ənənəvi mənbələrə yeniləri əlavə
olunmuşdur. (Sahibkarliq fəaliyyətindən, mülkiyyətindən əldə olunan
gəlirlər);
Dostları ilə paylaş: |