29
Revolyutsiyanin dauam etiui xem uris dauaminda. Koloniyalardin siyasii
birlespeleri.millii memleketshilik.
Koloniyalardin gerezsizlik aliui ulken jetiskenlik edi. Kongresstin isi menen uris
deurinde plantatorlar xem iri burjuaziya shugillangan, olar xaliktin revolyutsiyalik
koterilislerin sheklegen. 1777-jili konfiskatsiyalandi xem olar jerlerinin kopshiligi
memleketlik karizdi toleuge jumsalgan xem alip satarlar kolina tusken. Agrar mesele
demokratiyalik sheshim tappadi. 1775-whjj berlik shtatlarda konstitutsiyalar kabil
etildi. Xalk massasi siyasiy xukuklarga erispedi. Rassalik shetletiu, negr kulliklari
dauam etti. Indeetsler batiska surip taslandi. 1778-j uris deurinde, batiska Ogayo
rayoninda Klark otryadi irokezlar menen urisiu ushin jiberildi. AKShtin memleketlik
birlik algan meselesi de sheshimin tappadi. 1777-j shtatlar arasinda aukam duzilip,
1781-j Kongress (Konfederatsiya nizamin) AKShtin 1-shi konstitutsiyasin duzdi
birak oraylaskar xukumetti duze almadi.
Angliyaga karsi klasslik urisein kusheyui . 1786-1787jj Sheys kozgalani.
Gerezsizlik ushin uris jenisi AKSh xalki terepinen emelge asirildi. Gamil`ton xem
Medison konstitutsiyalik monarxiyani duziudi keler edi. Vashington xem baska
iskerler, monarxiya duzilse xalk koteriledi dep oylagan. Plantatorlar xem burjuaziya
revolyutsiyalik armiyadan kutiliudi oylagan xem 1783j armiyanin kobisi tarkalip
ketken. Kagazli akshanin kop mugdarda shigiui inflyatsiyaga alip keldi.
Kreditorlar kagazli akshalardi karizlari ushin almagan. Uris kop jogaltiularga alip
keldi. Saliklar kobeydi, fermerler otirdi turmeler karizdarlarga toldi. N`yu-Gempshir,
Vermonet xem Rod-Aylendte fermerler naraziligi boldi.
Massachutesde 1786j fermer Daniel` Sheys basshiliginda ulken koterilis
bolip,turmedegilerdi azat etip olardin karizlarinan keshiudi talap etken.
Min`lag`an fermerler ko`terilip iri jer iyeleushiler ha`m kapitalistler ko`terilisti
bastiriu ushin ila`jlar ko`rdi. 1787 j. fevral`da Sheys otryadi qorshap alinip basqada
13 qatnasiushilar menen o`lim jazasina ketiu kerek edi, lekin Sheystin` ati halqta
belgili bolg`anliqtan tyur`mada otiriui menen sheklendi. 1787 j. Bill` nizami 1791 j.
Sheystin` ko`terilisinin` bastiriuina qaramay plantatorlar qorqip qalip vlasti
oraylastiriug`a kiristi. Burjuaziyag`a kushli xukimet kerek edi. 1785 j. Batis jerleri
ma`mleket menshigine o`tip 13 shtattin` ha`r biri o`zinin` sauda nizami ha`m
qag`iydalarina iye bolg`an. Ma`mlekette har turli aqsha birlikleri aylanista bolg`an.
Burjuaziyanin` Batistag`i indeetsler jerlerin basip aliu ushin oraylasqan vlast kerek
edi. 1787 j. mayda Filadel`fiyada Konstitutsialiq konvent «Konfideratsiya» stat`yasin
ko`rip shiqti. 1781j. jan`a Konstitutsiya islep shig`iu planlastirilg`an. 1787 j.
Konstitutsiya soyuzliq federal ma`mleket duzdi. Nizamli vlast Kongresske tapsirildi.
Bul Konstitutsiya demokratiyaliq emes edi. Ol qul iyeleushiler ham burjuaziya
ma`pin oylag`an. Konstitutsiyanin` antidemokratiyaliq ta`repi halq narazilig`in
keltirip shig`ardi. Federalistler basshisi Gamil`ton ham Medison Vashington
qollag`an. Antifederalistler Tomas Djeferson Konstitutsiyaga o`zgertiuler kirgiziuin
talap etken. Shtatlarda xareketler baslandi. 1789 j. Kongress saylanip birinshi
prezidenti Dj. Vashington bolip ol Konstitutsiya 10 o`zgeris kirgizip xam bul jag`day
AKSh tariyxinda Bill` nizami degen at qaldirdi.
30
Arqa Amerika koloniyalari ham AKSh payda boliyinin`, azatliq uristin`
tariyhiy axmiyeti.
Uris kapitalizimnin` ozinshe rauajlaniuin toktatti. Vlast plantatorlarga ham
Arkadag`i burjuaziyag`a o`tti. Dvoryanliq titullar biykarlandi, iri latifundiyalar
konfiskatsiyalandi. 1787 j. Konstitutsiya qabil etilgennen son` ham koloniyalar
jen`isinen keyin burjuaziyalik tiykar menen ozinde kulshilikti saklagan AKSh iri
respublikasi payda boldi. Bul uris Amerika xalkinin karakshi anglichanlarga karsi
urisi bolip bul uris 1783 j. Burjuaziyalik uris edi. Oni xareketke keltiriushi kushleri
xalk massasi: fermerler, onermentler xam baskalar. Revolyutsiya burjuaziya-
demokratiyalik emes, al burjuaziyalik edi.
Klasslik shekleniuge karamay garezlik ushin uris revolyutsiyalik gures dauaminda
belgili uakiya bolip tariyxta kalip xalk aralik axmiyetke iye boldi. Amerika
agartiushilari (XVIII asir) Arka Amerika revolyutsiyasinin askeri XVII asirdegi
Angliya burjuaziyalik revolyutsiyasinin ideyalari ta`siri astinda Amerika koloniyalari
ushin uris xam alga koygan ideyalar, Evropa burjuaziya revolyutsiyasinin
tayarlaniuina tasir etti. Bul urista frantsuz ofitserleri misali Markiz Lafayet,
Pol`shalik patriot Kostyushko, Angliya revolyutsioneri Pen sotsialist utopist Sen
Simon xam baskalar katnasti. Rus jaziushilari Radishev, Novikov, Arka Amerika
xalkinin demokratiyalik ilgerileuin jaksi baxaladi, birak kulshilik xam AKSh iri
kapitalin kritikaladi. Radishev indeetslerdin kirip taslaularin kulshilik xam baylardin
jarlilarga kilgan zulimlarga kritikalik baxa berdi.
Tayanish so`zler:
Virginiya, «erkinlik ulari», Loyalistler, Dj.Vashington, Tomas Djeferson, Patrik
Genri, N`yu-Gempshir, Vermonet, Daniel` Sheys, Konstitutsiya.
Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat
1.
Istoriya SShA v 4-x tomax Nauka 1987 g.
2.
Diplomaticheskiy slovar` v 3 tomax. Moskva 1986 g.
3.
Vsemirnaya istoriya 5. 6. 7. chasti Moskva. Izd. Nauka.
4.
Istoriya diplomatii v pyati tomax. Moskva 1959-1979 godi.
5.
Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. Perviy period A. V. ADO.
Moskva
1986 g.
6.
Jahan tarixi. S.I.Gavrilyan, A.T.Xalliev. Toshkent, 2002.