Nazorat va muhokama uchun savollar
Genetik axborot qanday usullarda ko`chiriladi.
Replikatsiyaning qanday turlari farq qilinadi?
Replikatsiya qanday mexanizm bo`yicha amalga oshadi?
Transkripton nima?
Intron va ekzonlar nima?
Transkriptsiya uchun qanday sharoitlar bo`lishi kerak?
Transkriptsiyaning mexanizmi qanday?
RNK ning posttranskriptsion o`zgarishlari.
11 - ma’ruza mavzusi: Oqsillar biosintezi - translyatsiya. Genetik kod va uning xossalari.
Reja:
11.1. Rekognitsiya. Ribosomalarda oqsil biosintezi.
11.2. Ribosomalarda oqsil sintezining mexanizmi.
11.3. Oqsilning translyatsiyadan keyingi o`zgarishlari.
11.4. Genetik kod va uning xossalari.
11.1. Rekognitsiya. Ribosomalarda oqsil biosintezi. Translyatsiya – tarjima qilishda mRNK ning irsiy matni oqsil polipeptid zanjiridagi aminokislotalar ketma-ketligiga o`tkaziladi. Translyatsiyaning mahsuloti o`ziga xos oqsil bo`lganligi uchun bu jarayonni oqsil biosintezi deb atash mumkin.
Translyatsiya jarayonini hujayraning turli qismlarida boradigan ikki bosqichga bo`lish mumkin: rekognitsiya, ya’ni aminokislotalarning tanilishi va oqsil biosintezining o`zi. Bunda rekognitsiya gialoplazmada, oqsil biosintezi esa ribosomalarda amalga oshadi.
Aminokislotalar tanilish jarayonining mohiyati aminokislotalarning o`zini tRNK siga birikishidan iborat. tRNK strukturasi “tarjimonlik” sifatlariga ega, ya’ni bir molekulada “nukleotidli matnni o`qish” (tRNK ning antikodoni mRNK ning kodoni bilan mos kelishi kerak) va o`zining aminokislotasini tashish (aktseptorlik uchi) qobiliyatlari mujassamlashgan. Ammo tRNK o`zining aminokislotasi bilan birika olmaydi. Bu maqsadda hujayra shirasida tRNK ning o`zini aminokislotasini tanishini ta’minlaydigan, “tarjimon” vazifasini bajaruvchi maxsus fermentlar mavjud. Bu fermentlar aminoatsil-tRNK-sintetazalar (qisqacha ARS azalar) deb ataladi. Proteinogen aminokislotalarga mos ravishda kamida 20 turdagi ARS azalar bor. ARSazalar – yuqori molekulali (100000-240000) bo`lib, to`rtlamchi strukturaga ega. Ular tRNK va aminokislotani o`ziga xos ravishda taniydi va quyidagi reaktsiya bo`yicha ularning birikishini ta’minlaydi:
O
ARSazalar | |
R-CH-COOH + HO-tRNK + Mg²+ . ATF → R-CH-C~O-tRNK+AMF+H4P2O7
| |
NH2 NH2
Bu jarayon uchun ATF (Mg²+ kofaktor vazifasini bajaradi) zarur bo`lib, uning energiyasi aminoatsil-tRNK da makroergik bog`lar hosil bo`lishida ishlatiladi, ya’ni reaktsiyada bir vaqtning o`zida aminokislotalarning karboksilli uchidan faollanishi va tRNK li aktseptor uchi (SSA) ning adenozinidagi 3¹-OH gidroksiliga bog`lanadi. Hujayrada 20 ta emas, balki taxminan 40-60 ta tRNK mavjud bo`lib, ayrim aminokislotalar o`zlari uchun xos bo`lgan bir nechta tRNKdan foydalanadi. Bundan kelib chiqadiki, ARSazalar bir aminokislota uchun tRNK ni tanishda tanlash qobiliyatiga ega ekanlar, ya’ni tanish jarayonida aminokislota yetakchilik vazifasini bajaradi, unga esa o`zining tRNK si borib bog`lanadi.
Shundan so`ng tRNK oddiy diffuziya yo`li bilan o`ziga birikkan aminokislotani ribosomaga o`tkazadi va u yerda turli xil aminoatsil-tRNK lar ko`rinishida kirgan aminokislotalardan oqsil yig`ilishi amalga oshadi.
Ribosomalarda oqsil biosintezi. Oqsil biosintezi uchun (transkriptsiyaning II bosqichi) quyidagilar zarur bo`ladi:
1) mRNK – genetik matritsa sifatida;
2) aminoatsil tRNK – mRNK “matni”ni o`qish va oqsil yig`ilishida aminokislotalar manbai sifatida;
3) ribosomalar – mRNK dasturiga mos holda aminokislotalarni polipeptid zanjirida ketma-ket birikishi uchun molekulyar mashina sifatida;
4) GTF – ribosomalarda oqsil sintezi uchun energiya manbai sifatida;
5) oqsilli “faktor”lar - ribosomalarda oqsil yig`ilishining turli davrlarida yordam beradi;
6) ayrim ionlar (Mg²+, K+ va h.k.) – kofaktor sifatida.
Ribosomalar o`zi qanday tuzilishga ega? Prokariotlar va eukariotlarning ribosomalari deyarli bir xil tuzilgan. Ular faqat molekulyar massalari bilan farq qiladi. Eukariotlarda ribosomalar – 80 S, prokariotlarda esa – 70 S. Ribosomalar katta va kichik ikkita subbirlikdan tashkil topgan. Ularning har birining skeletini oqsil bilan o`ralgan rRNK tashkil etadi. Ribosomalar tarkibida 60 dan ortiq oqsillar mavjud bo`lib, ularning ko`pchiligini vazifalari hali aniqlanmagan. Lekin, ribosomalar faqat to`liq yig`ilgandagina faol bo`lishi mumkinligi aniqlangan. Oqsil sintezida ishtirok etmaydigan ribosomalar osongina parchalanib ketadilar. Hujayrada ribosomalar hujayra shirasida erkin holda yoki endoplazmatik to`rning membranasi bilan bog`langan holda bo`ladi. Ribosomaning hujayrani turli qismlarida joylashishi yoki ularning turli joylarida endoplazmatik retikulum membranasi bilan bog`langan bo`lishi sintezlanadigan oqsilni hujayraning kerakli qismi uchun yig`ish imkonini beradi.
Dostları ilə paylaş: |