125
“ataraksiya” halını əldə etmək mümkündür. Belə olan
halda isə bu hala çatmış insanı “filosof” adlandırmaq olar
(5, 407).
Pirronun öyrəncilərindən ən tanınmışı Timon (yun.
Τίμων, m. ö. 320 – 230) olmuşdur. O, müəlliminin fəlsəfi
irsini təbliğ etmiş; eyni zamanda skeptisizmi inkişaf
etdirmiş, öz fikirlərini ortaya qoymuş, bununla əlaqədar
bir neçə kitab da yazmışdır. Timon həm də çoxlu ədəbi
əsərlərin müəllifi olmuşdur.
Timonun
fikrincə
duyğular
vasitəsi
ilə
biz
ətrafımızda olan şeylərin mahiyyətini qavraya bilmirik.
Hər bir şeyin mahiyyəti və onun duyğular vasitəsi
qavranılması arasında fərq vardır. İnsan elə bilir ki, onun
duyğuları şeylər haqqında ona həqiqi bilik verir və bunu
güman edərkən yanılır. Ona görə də, hər bir şey, hətta
ziddiyyətli olan iddialar da həqiqi ola bilər. Buna görə də,
Timon da Pirron kimi şeylərin mahiyyəti haqqında
hansısa qəti bir fikir irəli sürməyi imkansız bilirdi (4, 301-
302).
Timondan sonra skeptisizm iki yüz il zəifləmə
dövrünü yaşadı. Sonra bu məktəbin ənənələrini
Enesidemus (yun. Αἰνησίδημος) davam etdirmişdir.
Enesidemus ya m. ö. I, ya da m. I yüzilliyində yaşamışdır.
Onun
soyu
Krit
adasından
idi,
ancaq
həyatı
İskəndəriyyədə keçmişdir.
Enesidemus bir neçə kitabın müəllifi olmuşdur.
Onlardan ən tanınmışı “Pirronun sözləri” (yun.
Πυρρώνειοι λóγοι) adlanır. Bu kitabda o, bir neçə maraqlı
məsələlərə toxunmuşdur. Məsələn, o, səbəblərin olub-
126
olmaması haqqında düşünürdü. Onun fikrincə səbəb
anlayışı ziddiyyətlidir. Ətrafımıza nəzər saldıqda təbiətdə
bir-birinin yaranmasına səbəb olan müəyyən olayların baş
verməsini müşahidə edirik. Hər bir hərəkət onu doğan
səbəbdən öncə yaranır. Belədirsə, onda səbəb hərəkətlə
eynilik təşkil edir ya yox? Edirsə, onda səbəb və hərəkət
bir-birindən ayrı anlayışlar deyildirlər. Əgər onlar eynilik
təşkil etmirlərsə, onda deməli səbəb hərəkəti ortaya çıxara
bilməz, çünki onların təbiətləri fərqlidir.
Enesidemus skeptisizmə dair “tropos”lar (yun.
τρόπος) adlanan dəlillərini açıqlamışdır və onların sayı
ondur (6, 219-239):
1. Canlıların duyğuları fərqlidir, hər bir canlı
dünyanı özünəməxsus tərzdə görür və qavrayır. Deməli,
eyni şey müxtəlif canlılar üçün fərqli görsənir. Beləliklə,
biz şeylərin bizə görsənən özəlliklərindən danışsaq da,
onların təbiəti haqqında heç nə deyə bilmərik.
2. İnsanların da şeylərə münasibəti fərqlidir. Ona
görə də, o şeylər haqqında birmənalı fikir yürütmək
mümkün deyildir.
3. İnsanın bir neçə duyğu orqanları vardır, onlar eyni
şey haqqında fərqli xəbərlər verir. Məsələn, bal ilk
baxımdan ikrah hissi doğurur, ancaq o dadlıdır. Ona görə
də əvvəlcədən bilinmir ki, onlardan hansına üstünlük
verilməlidir.
4. İnsanın halı hər zaman dəyişir. Məsələn, aç olan
insana yemək dadlı, tox olana isə dadsız gələ bilər. Buna
görə də, onun gəldiyi qərarlar fərqli olur və bilinmir ki,
onlardan hansına üstünlük verilməlidir.
127
5. Gəlinən nəticələr məsafə və yerin təsiri altında irəli
sürülə bilər. Hər bir şey tutduğu məsafə və yerdən asılı
olaraq bizə fərqli görsənir. Məsələn, gəmi uzaqdan kiçik,
yaxında isə böyükdür.
6. Heç bir şey bir maddədən ibarət deyil, qarışıqdır.
Məsələn, biz bir şeyi dərk ediriksə, mütləq ona öz
düşüncəmizi və münasibətimizi qatırıq. Ona görə də,
hansısa bir şeyin mahiyyəti haqqında heç nə demək
olmur.
7. Kəmiyyətlərin (eləcə də dəyərlərin) nisbətinə və
quruluşuna görə şeylər müxtəlif görünə və duyula bilər.
Məsələn, qum eyni zamanda həm bərk, həm də
yumşaqdır.
8. Şeylər kəmiyyət və keyfiyyətdən asılı olaraq
dəyişir. Hər şey nəyə isə nisbətdə bu və ya başqa cür
görsənir. Ona görə də, onun hansısa görkəmdə görünməsi
daha da çox ehtimal oluna bilər, onun həqiqi təbiəti
bilinməz.
9. Şeylərə münasibət onlara rast gəlməkdən asılıdır.
Belə ki, bəzi şeylər nadir hallarda rast gəlindiyi üçün
qiymətli sayılır. Məsələn, əgər qızıl daş kimi hər yerdə
olsaydı, onda o heç də qiymətli metal sayılmazdı.
10. Şeylər haqqında iddialar qanunlar, inanclar və
adətlərin təsiri altında da yürüdülə bilər. Ona görə də,
onların mahiyyəti haqqında birmənalı fikir yürütmək
olmur.
Enesidemusun ardıcıllarından biri Aqrippa (yun.
Ἀγρίππας) idi. O, təxminən m. I yüzillikdə yaşamışdır.
Diogenes Laertiusa görə Aqrippa Enesidemusun 10
128
troposuna daha beşini əlavə etmişdir (1, 412). Onlar
aşağıdakılardır:
1. Hər hansı bir şey haqqında ziddiyyətli fikirlər irəli
sürülür. Buna görə də, onlar haqqında qəti bir fikir
söyləməkdən çəkinmək lazımdır.
2. Sübutlar silsiləsi sonsuzluğa qədər davam edir.
Deməli, hansısa fikri əsaslandırmaq üçün gətirilən
sübutun özü də sübut edilməlidir. Sonra bu yeni sübut
başqası ilə isbatlanmalıdır. Bu silsilə də sonsuzluğa qədər
sürəcəkdir.
3. Hər şey nisbidir. İnsana şeylərin mahiyyəti deyil,
onun duyğuları daxilində onların görsəntiləri (təzahürləri)
açılır. Ona görə də onların əsl təbiətinin nə olduğu
haqqında fikir yürütməkdən çəkinmək lazımdır.
4. Hər bir həqiqət kimi iddia edilən şey əslində
fərziyyədir (hipotez). Bu kimi fərziyyələr nəyinsə
barəsində nəticə çıxartmaq üçün kifayət etmir.
5. Sübutlar bir-birini sübuta yetirməlidir. Bu da o
deməkdir ki, hansısa iddianı sübut etmək üçün irəli
sürülmüş sübutu da qarşılıqlı olaraq həmin iddia ilə sübut
etmək lazımdır. Onda belə nəticəyə gəlinir ki, onlardan
heç biri başqasını sübut etmək üçün yetərli deyildir. Buna
görə də, hər hansı iddiadan çəkinmək lazımdır. (6, 239-
240)
Skeptisizmin
Roma
dönəminin
ən
tanınmış
nümayəndəsi
Sekstus
Emprikus
(yun.
Σέξτος
Εμπειρικός, m. II yüzilliyin ikinci yarısı) olmuş və o, bu
məktəbin ənənələrini davam etdirmişdir (3, 21). Sekstus
Emprikus ixtisasca həkim idi. O, “Pirron müddəaları”
Dostları ilə paylaş: |