SokratöNCƏSİ yunan fəLSƏFƏSİ
Yüklə 266,78 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Enesidemus
- “Pirronun sözləri”
- Sekstus Emprikus
- “Pirron müddəaları”
125 “ataraksiya” halını əldə etmək mümkündür. Belə olan halda isə bu hala çatmış insanı “filosof” adlandırmaq olar (5, 407). Pirronun öyrəncilərindən ən tanınmışı Timon (yun. Τίμων, m. ö. 320 – 230) olmuşdur. O, müəlliminin fəlsəfi irsini təbliğ etmiş; eyni zamanda skeptisizmi inkişaf etdirmiş, öz fikirlərini ortaya qoymuş, bununla əlaqədar bir neçə kitab da yazmışdır. Timon həm də çoxlu ədəbi əsərlərin müəllifi olmuşdur. Timonun fikrincə duyğular vasitəsi ilə biz ətrafımızda olan şeylərin mahiyyətini qavraya bilmirik. Hər bir şeyin mahiyyəti və onun duyğular vasitəsi qavranılması arasında fərq vardır. İnsan elə bilir ki, onun duyğuları şeylər haqqında ona həqiqi bilik verir və bunu güman edərkən yanılır. Ona görə də, hər bir şey, hətta ziddiyyətli olan iddialar da həqiqi ola bilər. Buna görə də, Timon da Pirron kimi şeylərin mahiyyəti haqqında hansısa qəti bir fikir irəli sürməyi imkansız bilirdi (4, 301- 302). Timondan sonra skeptisizm iki yüz il zəifləmə dövrünü yaşadı. Sonra bu məktəbin ənənələrini Enesidemus (yun. Αἰνησίδημος) davam etdirmişdir. Enesidemus ya m. ö. I, ya da m. I yüzilliyində yaşamışdır. Onun soyu Krit adasından idi, ancaq həyatı İskəndəriyyədə keçmişdir. Enesidemus bir neçə kitabın müəllifi olmuşdur. Onlardan ən tanınmışı “Pirronun sözləri” (yun. Πυρρώνειοι λóγοι) adlanır. Bu kitabda o, bir neçə maraqlı məsələlərə toxunmuşdur. Məsələn, o, səbəblərin olub- 126 olmaması haqqında düşünürdü. Onun fikrincə səbəb anlayışı ziddiyyətlidir. Ətrafımıza nəzər saldıqda təbiətdə bir-birinin yaranmasına səbəb olan müəyyən olayların baş verməsini müşahidə edirik. Hər bir hərəkət onu doğan səbəbdən öncə yaranır. Belədirsə, onda səbəb hərəkətlə eynilik təşkil edir ya yox? Edirsə, onda səbəb və hərəkət bir-birindən ayrı anlayışlar deyildirlər. Əgər onlar eynilik təşkil etmirlərsə, onda deməli səbəb hərəkəti ortaya çıxara bilməz, çünki onların təbiətləri fərqlidir. Enesidemus skeptisizmə dair “tropos”lar (yun. τρόπος) adlanan dəlillərini açıqlamışdır və onların sayı ondur (6, 219-239): 1. Canlıların duyğuları fərqlidir, hər bir canlı dünyanı özünəməxsus tərzdə görür və qavrayır. Deməli, eyni şey müxtəlif canlılar üçün fərqli görsənir. Beləliklə, biz şeylərin bizə görsənən özəlliklərindən danışsaq da, onların təbiəti haqqında heç nə deyə bilmərik. 2. İnsanların da şeylərə münasibəti fərqlidir. Ona görə də, o şeylər haqqında birmənalı fikir yürütmək mümkün deyildir. 3. İnsanın bir neçə duyğu orqanları vardır, onlar eyni şey haqqında fərqli xəbərlər verir. Məsələn, bal ilk baxımdan ikrah hissi doğurur, ancaq o dadlıdır. Ona görə də əvvəlcədən bilinmir ki, onlardan hansına üstünlük verilməlidir. 4. İnsanın halı hər zaman dəyişir. Məsələn, aç olan insana yemək dadlı, tox olana isə dadsız gələ bilər. Buna görə də, onun gəldiyi qərarlar fərqli olur və bilinmir ki, onlardan hansına üstünlük verilməlidir. 127 5. Gəlinən nəticələr məsafə və yerin təsiri altında irəli sürülə bilər. Hər bir şey tutduğu məsafə və yerdən asılı olaraq bizə fərqli görsənir. Məsələn, gəmi uzaqdan kiçik, yaxında isə böyükdür. 6. Heç bir şey bir maddədən ibarət deyil, qarışıqdır. Məsələn, biz bir şeyi dərk ediriksə, mütləq ona öz düşüncəmizi və münasibətimizi qatırıq. Ona görə də, hansısa bir şeyin mahiyyəti haqqında heç nə demək olmur. 7. Kəmiyyətlərin (eləcə də dəyərlərin) nisbətinə və quruluşuna görə şeylər müxtəlif görünə və duyula bilər. Məsələn, qum eyni zamanda həm bərk, həm də yumşaqdır. 8. Şeylər kəmiyyət və keyfiyyətdən asılı olaraq dəyişir. Hər şey nəyə isə nisbətdə bu və ya başqa cür görsənir. Ona görə də, onun hansısa görkəmdə görünməsi daha da çox ehtimal oluna bilər, onun həqiqi təbiəti bilinməz. 9. Şeylərə münasibət onlara rast gəlməkdən asılıdır. Belə ki, bəzi şeylər nadir hallarda rast gəlindiyi üçün qiymətli sayılır. Məsələn, əgər qızıl daş kimi hər yerdə olsaydı, onda o heç də qiymətli metal sayılmazdı. 10. Şeylər haqqında iddialar qanunlar, inanclar və adətlərin təsiri altında da yürüdülə bilər. Ona görə də, onların mahiyyəti haqqında birmənalı fikir yürütmək olmur. Enesidemusun ardıcıllarından biri Aqrippa (yun. Ἀγρίππας) idi. O, təxminən m. I yüzillikdə yaşamışdır. Diogenes Laertiusa görə Aqrippa Enesidemusun 10 128 troposuna daha beşini əlavə etmişdir (1, 412). Onlar aşağıdakılardır: 1. Hər hansı bir şey haqqında ziddiyyətli fikirlər irəli sürülür. Buna görə də, onlar haqqında qəti bir fikir söyləməkdən çəkinmək lazımdır. 2. Sübutlar silsiləsi sonsuzluğa qədər davam edir. Deməli, hansısa fikri əsaslandırmaq üçün gətirilən sübutun özü də sübut edilməlidir. Sonra bu yeni sübut başqası ilə isbatlanmalıdır. Bu silsilə də sonsuzluğa qədər sürəcəkdir. 3. Hər şey nisbidir. İnsana şeylərin mahiyyəti deyil, onun duyğuları daxilində onların görsəntiləri (təzahürləri) açılır. Ona görə də onların əsl təbiətinin nə olduğu haqqında fikir yürütməkdən çəkinmək lazımdır. 4. Hər bir həqiqət kimi iddia edilən şey əslində fərziyyədir (hipotez). Bu kimi fərziyyələr nəyinsə barəsində nəticə çıxartmaq üçün kifayət etmir. 5. Sübutlar bir-birini sübuta yetirməlidir. Bu da o deməkdir ki, hansısa iddianı sübut etmək üçün irəli sürülmüş sübutu da qarşılıqlı olaraq həmin iddia ilə sübut etmək lazımdır. Onda belə nəticəyə gəlinir ki, onlardan heç biri başqasını sübut etmək üçün yetərli deyildir. Buna görə də, hər hansı iddiadan çəkinmək lazımdır. (6, 239- 240) Skeptisizmin Roma dönəminin ən tanınmış nümayəndəsi Sekstus Emprikus (yun. Σέξτος Εμπειρικός, m. II yüzilliyin ikinci yarısı) olmuş və o, bu məktəbin ənənələrini davam etdirmişdir (3, 21). Sekstus Emprikus ixtisasca həkim idi. O, “Pirron müddəaları” Yüklə 266,78 Kb. Dostları ilə paylaş:
|