Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili
22
orta fars. parf, mad, madar, əf. mor, tac. modar, os. mad, tal.
moa, ir. tat maya; tat birar//burar//burvar «qardaş» – ir*
bratar, av., qəd. fars. bratar, orta fars. bratar, əf. barodar, tal.
boa//bıva, ir. tat. bera, tşkaşim. vru(d) və s.
d) Sifətlər: tat serx//surx «qırmızı» – av. suxra, qəd.
fars* suxra, orta fars. suxr, bəluc, söhr, sur; tal. sr., ir tat.
sur//ser və s.; tat. narm//nərm «yumşaq» – av. namra, orta
fars. narm (nlm, man, nrm), tal. eam, bəluc. narm, ir. tat. nam-
ra və s.; tat. xişk//xüşg «quru» – av. huska, qəd. fars. huska,
orta fars. husk (hwsk), qəd. hind. huska, skr. suska, tal.
hısg//hışk, bəluc .(h)usk, ir. tat huska; tat. isbih//subi «ağ» – av.
spaeta, qəd. hind. sveta, tal. sıpi, ir. tat espi<*spaita və s.
e) Zərflər: tat. vaz//voz «açıq» – av. avis, kl. fars askar,
qəd. hind. aviskara, tal. oc/o; tat. biəlind//bülünd «hündür» –
av. bərəzant, qəd. hind. brhant, parf. burz (bwrz), tal.
barz//bılınd, ir. tat. beland; tat. rast//rost «düz, düzgün» – av.
zasta, qəd. fars. zasta, tol. ras(t), ir. tat. rast və s.
Köməkçi nitq hissələri.
Qoşmalar: tat. bə (istiqamət bildirən qoşma) – av. apa,
qəd. fars . apa, qəd. hind. apa, orta fars. ape/awe, tal. ba, ir.
tat. be, əf. pə; tat ə- ytyəlik-mənsubiyyət bildirən qoşma – av.
haca, qəd. fars haca, qəd. hind. saca, tal. cı; tat. ta//tə ön
qoşması – av tavat, orta fars. tai, kl. fars. ta, tal. to, ir. fars.
ta//da, müas. fars. ta; tat. ra//rə son qoşması – av. radi, qəd.
fars. radiy, tal. ro, müas. fars. ta; tat. badə//bədə «sonra» –
av., orta fars. ada, qəd. fars. ada və s.
Bağlayıcılar: tat. ve//vo «və» qoşması – av. uta, qəd.
fars. uta, qəd. hind. uta, kl. fars. u, parf. ud, tal. va/vr/c, ir. tat.
e/o, bəluc. aw/wa, vaxan. ət., os. u; tat. əgər//əyəm «əgər» –
av. hakərət, qəd. fars. hakaram, qəd. hind. sakrt, tal.
agar/ağ am, orta fars. ağar, parf. ag, munc. ağar; tat. ki//çi
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili
23
«ki» – av. hača, yaqnob. či, orta fars. če, müas. fars. či, əf. şe,
os. çi; tat. ya//yo//ya iş//yo iş «ya, ya da» – fars., əf. ya, os. yo,
yaqnob. yo; tat. ama//amal «amma» – av. hamat, qəd. hind.
sama, işkaşim. əlməc/əcma və s.
Əlbəttə, tat dilinin umumiran mənşəli leksik layı verilmiş
bu nümunələrlə məhdudlaşmır. Biz burada müxtəlif nitq
hissələrinə aid nümunə kimi bir neçə misalı qədim, orta və
müasir İran dilləri ilə müqayisədə verdik ki, tarixi inkişaf
prosesində onların və bu qəbildən olan sözlərin dəyişikliyə
məruz qalmasını nümayiş etdirək.
Tat dilinin leksikasının bir sistem şəkildə tədqiqi, lüğət
vahidlərinə xas olan ləhcə fərqlərinin aşkara çıxarılıb ümumi-
ləşdirilməsi, sözlərin leksik-semantik qruplar əsasında araş-
dırılması tələbini də ortaya atır.
Müqayisəli tədqiqat əsasında tat dilinin ümumiran mən-
şəli leksik qatını müəyyənləşdirmək də lazım gəlir.
Ard – «un» (Ab.). Bu sözün İran dillərinə aid olması
artıq qeyd edilmişdir. Müq.et: fars. ard (PRS, 281); kürd. ar
(KRS, 332); tac. ord (TRS 325); dəri. ard (RPDS, 348); gil. iri
«un», «ard»; düyü nu ardə (QRS, 358);puştu. orə dəri. ard
(RPDS, 348).
Ard sözü Azərbaycan dili dialektləri və Azərbaycan
ərazisində yayılmış başqa dillərdə və Azərbaycan ərazisində
yayılmış başqa dillərdə də qeydə almışdır: ard «unun tozu»
(İsmayıllı rayon şivəsi, Cəbrayıl rayon şivəsi); udin. dilində
ard «dəyirman daşının arxasında yığılan un» (72 və s. 112).
Həmçinin müq.et: tat. ardava «undan bişirilmiş xörək»,
şirava «südlü sıyıq» və s.
Qərd «toz». Ümumiran mənşəli sözdür. İran dillərinin bir
çoxunda işlənir. Gil. gərd, gərdu xak (QRS, 409), puşt. qard
(RPDS, s. 592), fars. qard (RPS, 557), tac. qard (TRS, 621);
Gülsüm Hüseynova. Тат дили лексиk fondunun genealожi təhlili
24
tal. qard (99, 49) və s. Abşeron və Quba dialektlərində işlənən
gərde//gərdə «saman xırdası» gard «toz» sözündəndir. Usua
gərdəni palçığa qarışdırıbanı özü suvıyadı (Quba). İ.Tahi rov
qert sözünün türkmən və özbək dillərində müvafiq olaraq
«saman xırdası» və «narın un» mənalarında işləndiyini qeyd
etmişdir (54, 69).
Küto «qısa» (Dəv.). Müq.et: kürd kurt «xülasə», «qısası»
kütasi (KRS, 279); tac. kütoh (TRS, 263); fars. kütəh (RPS,
239); gily. kütə (QRS, 345); dəri. kütəh (RPDS, 305).
Ümumiran mənşəli sözlərə sər «baş», dəs «əl», çəşm
«göz» və dəhan//duhun «ağız» sözlərini də aid etmək olar.
Bunlar o qədər işlək sözlərdir ki, onları müəyyən olaraq misal-
larla nümayiş etdirməyə ehtiyac görmürük.
Tat dilinin ümumiran mənşəli leksik layı digər İran
dillərinin eyni tipli layı ilə, demək olar ki, üst-üstə düşür.
Ümumiran mənşəli sözlər fellərdə özünü daha çox göstərir. Bu
da təbiidir, çünki fellər dilin az dəyişən və təsirə az məruz
qalan hissəsidir. Tat dilindəki qohumluq terminləri, bədən
üzvlərinin adları, təbiət hadisələrinin adları, nəbatat və hey-
vanata aid sözlər, saylar, eləcə də, əvəzliklər arasında ümu-
miran mənşəli sözlər çoxdur. Belə sözlərin bəziləri qədim
olub, hind-Avropa dil birliyi dövrünə aid nümunələrdir.
L.S.Peysikov fars dilinin leksikologiyasını araşdırarkən
müxtəlif İran dilləri üçün eyni olan sözləri «İran fondu
sözləri» adlandırmışdır (97, 17).
Ümumirnan mənşəli sözlərə aid nümunələri nəzərdən ke-
çirək. Qeyd edək ki, bu sözlərdən bəziləri türk dillərinə, o
cümlədən, Azərbaycan dilinə keçmişdir.
Bu qəbildən olan sözlər Azərbaycan-tat dili əlaqələri ba-
xımından müəyyən əhəmiyyət kəsb edir.
Pədər «ata» (Şam.). Bu söz Azərbaycan dilinin müxtəlif
Dostları ilə paylaş: |