Almaz H
əsənqızı
168
“qurd ağzı bağlama” ovsunu deyilir. “Obyektin simvolik
olaraq
əlamətini bildirən əşya alınır. Bu əşya saplı bıçaqdan
v
ə ya qıfıldan ibarət olur. Bu qurdun ağzını simvolizə edir...
Sonra ovsun oxunur:
Aslan ağızlı qurd, qaflan ağızlı qurd,
Ağ qurd, qara qurd, boz qurd, bozurd qurd,
Gözün
ə pərdə gəlsin, dilin dərdə gəlsin.
C
ənglərin qurusun, ağzın qapansın.
Ağzına qara qıfıl vurdum,
Yolunda t
ələ qurdum.
Tuşladım qara gülləni sənə.
Babam kiriş pay göndərib,
N
ənəni kirişlədim.
Yaralarını yağladım.
Sağ yerlərini dağladım,
C
ənglərini bağladım.
Yağladım, bağladım,
Qurdun ağzını bağladım”
124
.
Əgər itmiş heyvan tapılirsa, bıçağın ağzı və ya qıfıl
açılır və qurd “azad edilir”.
Xalq arasında ən çox yayılan ovsunlardan biri də
üz
ərliklə bağlıdır. Onun Azərbaycanın bütün regionlarında
bir çox variantları var və hələ də geniş icra edilir, hətta yazılı
ədəbiyyata da bu ovsun öz təsirini göstərmişdir.
Bu janrın örnəklərinə nağıl və dastanlarımızda tez-tez
t
əsadüf olunur. Güney Azərbaycanda nəzərdəyməyə qarşı –
124
C
əlal Bəydilli. Qam-şamançılığın etnomədəniyyətimizdə yeri,
Bakı: Ağrıdağ, 2000, s.140
Folklorşünaslığa giriş
169
üz
ərliklə bağlı ovsunun belə bir variantı var:
Üz
ərlik, göy üzərlik,
Başında börk üzərlik.
Biz
ə yaman baxanın
Gözl
ərin tök, üzərlik.
Adın dağdı,üzərlik,
Donun
ağdı üzərlik.
Müşkül işə düşmüşəm,
Hovdu, hovdu, üz
ərlik
125
.
Arxaik janrlar iç
ərisində fallar, yuxuyozmalar və
sair
ələri də vardır ki, onlar sovet dövrü araşdırmalardan
k
ənar qalmışlar. Lakin hər hansı təzyiqə baxmayaraq,
Novruz bay
ramları ərəfəsində ilaxır çərşənbə gecəsi qız-
g
əlinlər qulaq falına çıxmış, əl izi, noxud, su və digər əşya-
larla g
ələcəyi öyrənməyə çalışmışlar. Falların primantiya
(odla), ornitomantiya (quşların uçuşu ilə), xiromantiya (əllə-
rin x
əttinə əsasən), hidromantiya (su ilə) və s. kimi növləri
vardır.
Maraqlıdır ki, “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər”
əsərində Y.V.Çəmənzəminli “Vəsfi-hal”lardan danışarkən,
“Fala bax
manın ən maraqlısı “vəsfi-hal”dır”
126
,– yazaraq,
onu fal
ların bir növü adlandırmışdır. Məlum olduğu kimi,
əsasən Novruz ərəfəsində, həm çərşənbələrdə, həm bayram
axşamı subay qızlar tərəfindən öz gələcək ailə həyatının
nec
ə olacağını öyrənmək məqsədilə təşkil olunan mərasim
125
Behruz H
əqqi. “Koroğlu” - tarixi-mifoloji gerçəklik, Bakı: Nurlan,
2003, s.128
126
Yusif V
əzir Çəmənzəminli. Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər,
“Az
ərbaycan” jurnalı, Bakı: 1989, sayı 8, s. 157
Almaz H
əsənqızı
170
zamanı yeddi hecalı – bayatışəkilli şeirlərdən istifadə olunur.
Bu şeirlər vəsfi-hal adlanır. Qızlar bir içərisində su olan ca-
mın içərisinə öz əşyalarından bir şeyi – üzük, yaxud sancaq
qoyaraq üz
ərini kələğayı ilə bağlayırlar. İştirakçılardan biri
əvvəlcə bayatı söyləyir, sonra onun yozumunu verir və əş-
yalardan birini çıxarır. Həmin əşya kimə aiddirsə, yozum
onun taleyi haqqında olduğu düşünülür. Məsələn:
Su g
əlir qalxa-qalxa,
Tökülür bizim arxa.
Arzu-kam yet
işibdir,
Bildirin toyu xalxa, –
v
əsfi-halı oxunarsa, əşya yiyəsinin xeyrinə yozulur. Əgər:
Əzizinəm, yar yenə,
Yaralandım, yar, yenə,
Gör n
ə günə qalmaşam,
M
əndən qaçır yar yenə, –
oxunarsa, arzunun yerin
ə yetməyəcəyi kimi şərh edilir.
Bu q
ədim falabaxma müasir dövrümüzdə, həm Novruz
ərəfəsində, həm də xına gecələrində keçirilməkdədir.
Andlar – arxaik janr olsa da, dem
ək olar ki, onlar
ha
qqında yalnız son illərdə daha geniş tədqiqatlar apa-
rılmağa başlanmışdır. Andlar şəraitdən asılı olaraq müxtəlif
formalarda meydana çıxır. İlk növbədə hər kəsin daha çox
ünsiyy
ətdə olduğu ən müqəddəs varlığa – Tanrıya and geniş
yayılmışdır.
Tanrya andın ən gözəl örnəyinə Ə.Ağaoğlunun öm-
rünün son günl
ərində – 1939-cu ildə İstanbulda “Cümhu-
Folklorşünaslığa giriş
171
riyy
ət” qəzetində nəşr etdirdiyi “Tanrı dağında” (“Tanrı hü-
zurunda”) mifoloji hekay
əsində təsadüf edilir. Bu əsərdə ve-
ril
ən arxaik örnəklər xüsusi maraq doğurur. Müəllifin ver-
diyi bilgil
ərə görə, əsər “Sibir və Altay türklərinin mifolo-
giya
sını, dilini, dinini, adət-ənənələrini öyrənən V.Q.Sero-
şevskinin” elmi tədqiqatlarına əsaslanaraq qələmə alınmışdır
ki, bu da onun folklorşünaslıq üçün dəyərini xeyli artırır. Şa-
manların geyim tərzinin, qamlama prosesində istifadə etdik-
l
əri alətlərin, insanları ruhən paklığa, təmizliyə və saflığa
çağıran ayinlərinin icrasının təsvirilə yanaşı, türklərin Tanrı
il
ə bağlı təsəvvürləri (daha doğrusu, nur seli şəklində gö-
rün
ən Tanrı obrazı), eyni zamanda, müəllifin əski inanclara
aid ba
xışları bu hekayədə ətraflı bədii təsvirini tapmışdır.
Ə.Ağaoğlu hekayəsində türk etnosunun ruhunda əbədi
m
əskən salan, bu gün də folklorumuzda xüsusi yeri olan
Tanrıya müraciətlərə – dualara, yalvarışlara, andlara da yer
ayırmışdır. Ədibin əsərdə verdiyi ənənəvilikdən xeyli fərq-
l
ənən andlar da sanki bütün türk dünyasını birliyə, torpağı,
V
ətəni sevməyə, bu müqəddəs yolda mübarizəyə səsləyir:
“Yerin, göyün, can
lı-cansız – hər şeyin yaradanı uca Tanrıya
bu andı içiriz: haqdan başqa bir kimsəyə uymayacağız! Əli-
miz var –
işləyəcək, ayağımız var gedəcək! Beynimiz var –
dü
şünəcək, könlümüz var – duyacaq! Bir-birimizə sarılaca-
ğız. Varlığa, yoxluğa, aclığa, toxluğa, bolluğa, sıxıntıya bax-
maya
cağız! Yürüyəcəyiz! Başımız dik, ürəyimiz açıq, sözü-
müz ötk
əm – yürüyəcəyiz! Heç bir əngəl bizi durdurmaya-
caq! Sön
müş ocaqlarımızı işıqlandırmaq, dağılmış yurdu-
muzu qurmaq üçün yürüy
əcəyiz!”
127
.
127
Əhməd Ağaoğlu. Seçilmiş əsərləri, Bakı: Şərq-Qərb, 2007, s.89
Dostları ilə paylaş: |