(Herodot, IV, 132).
Zaur Həsənovun tərcüm ə-reK onstruKsiyası:
Qalı, qalı, qarğa qalıqa qalımasanız,
Qalı, qaraqu qarım a KÜliməsəniz,
Qalı, qurbağa çülimənə qalımasanız,
Qalı, çuram larla qartlan m ış qarşı bolm assınız.
Qədim türK şerinin zəm anəmizə qədər Çin mənbələrində (və Çin
dilində) gəlib çıxan nüm unəsi də düşm ənin qəfil hücum una m əruz
qalaraq yurd- yuvalarm dan didərgin düşm əyə məcbur olmuş hun
türK İərinin m ənəvi ağrısm ı ifadə edir. E ram ızdan əvvəl II əsrə aid
türKÜnün sə tri tərcüm əsi aşağıdaKi Kİmidir:
Yençi-şan dağmı
itirdİK,
Q adm larım ızm gözəlliyini əlim izdən aldılar.
Silan-şan y ay lalarm ı itirdİK,
Heyvanlarımızı çoxaldacaq vəsaiti əlimizdən aldılar.
A tsız həm in türKÜnün poetİK tərcümə-reKonstruKSİyasmı bu
cü r verm işdir:
Yençi tağıq yıtürdimiz,
Katun KÖrKİn alturdımız,
Silan yışıq Kapturdımız,
Adqır, Koçuq alıp bardı.
TürKİərin sosial-siyasi həy atm m üzvü tərKİb hissəsi olan müx-
tə lif m iqyaslı, m üxtəlif xaraK terli m üharibələr, döyüşlər, hərbi-et-
noqrafİK m ünaqişələr onlarm ən qədim dövrlərdən bəri xüsusi zövq-
lə y aratd ıq ları m iflər, d astan larla yanaşı poeziyanm da əsas mövzu-
suna çevrilm işdir. Cəsur igidlərin döyüşlərdə göstərdİKİəri qəhrə-
m anlığın tərən n ü m ü diqqəti İİ
k
növbədə cəlb etsə də, döyüş, yaxud
qəhrəm anlıq türKÜlərində hərbi m ünaqişələrin doğurduğu qeyri-adi
m ənzərələr, döyüşçünün Keçirdiyi hisslər də təsv ir olunm uşdur.
TürK döyüş sənətini bütün incəlİKİəri ilə
əks
etdirən bu türKÜlərin,
adı bizə məlum olmayan m üəlliflərinin, haqqm da bəhs etdİKİəri hər-
bi səhnələrin bilavasitə iştiraK çısı olduğunu söyləməyə, elə bilirİK
Kİ, hər cü r əsas v ard ır.
Döyüş, yaxud qəhrəm anlıq türKÜləri M .K aşqarinin “D ivan”m da
pəraKəndə halda verilm iş bənd-nüm unələrin ideya-m əzm un, poetİK
forma baxım larm dan ardıcıl düzülm əsi yolu tilə tə rtib edilm işdir.
Bu şerlərin çoxunda mövzu KonKret, yəni münaqişə tərəfləri əsasən
məlum olsa da, döyüşlərin ta rix i müəyyən deyil, odur
kİ,
həmin tür-
KÜlərin nə zam an yarandığını yalnız təxm in etməK mümKÜndür
kİ,
bu da I m inilliyin İKİnci yarısını əhatə edən böyÜK bir epoxanı təsəv-
vürdə canlandırır. Bu və ya digər dərəcədə KonKretlİK özünü ono-
mastİKada: etnonim , yaxud etnotoponim (Tanqut, Basmıl, Çomul,
Uyğur və s.), hidronim (E rtış - I r tış çayı, İla - İli çayı) və antropo-
nim lərdə (U tar, K atun Sm ı, Oğraq və s.) də göstərir.
Döyüş, yaxud qəhrəm anlıq türKÜləri, b ir qayda olaraq, döyüş
qəhrəm anınm dilindən söylənir Kİ, bu da şerin həm məzm ununa,
həm də bədii intonasiyasına müəyyən səmimilİK g ətirir. Və həmin
şerlərdə m üəllif-qəhrəm anın xaraK teri açılır. G örünür
kİ,
o
yalnız öz
el-obasmm qoruyucusu olmaqla qalm ır, eyni zam anda axın- basqın-
lara rəhbərlİK edir, qənim ət ələ Keçirir, b ir qalib Kİmi məğlubu qa-
biliyyətsizlİKdə suçlayır, yad dinləri qəbul etm iş həm tayfalarına qar-
şı daha am ansız olub onlarm tapınaqlarm ı dağıtm aqdan, müqəddəs-
lərini təhqir etməKdən çəKİnmir... Və bu cür hadisə-əhvalat bolluğu
həmin türKÜlərə aydmca seçilən (şerlərin ritm -intonasiyasına təsir
edən) bir axar-süjet g ətirir.
Qədim türK poeziyasınm həm Kəmiyyət, həm də Keyfiyyət-sənət-
Karlıq baxım m dan əhəmiyyətli b ir hissəsi qəhrəm anların ölümünə həsr
olunmuş ağılardır. Bunlardan Turan hÖKmdarı Alp Ər Tonqa, Hun xa-
qanı A ttila deyilmiş ağılar qədim türKİərin milli dövlətçiliK hissələri-
nin nə qədər güclü olduğunu bir daha təsdiq edir. Həmin şerlərdə
hÖKmdar-qəhrəmanm ta rix i qüdrətindən danışılır, onun ölümü ilə
dünyanın yiyəsiz-sahibsiz qalması, ictim ai nizam ın pozulacağı göstəri-
lir.
Alp Ər Tonqa ağısı böyÜK Turan hÖKmdarının şərəfinə yaradıl-
mış dastan ın davam ı (bəİKƏ də, sonluğu) olub M .K aşğari “D ivan”ının
m üxtəlif səhifələrinə bənd-bənd səpələnm işdir. BöyÜK hun-türK
hÖKmdarı A ttila n m ölümünə həsr olunm uş ağı barədə m əlum atı isə
VI əsr tarix çisi Yordanes verir. Germ an-qot dilində m ühafizə olun-
muş həm in ağm ın sətri tərcüm əsini böyÜK türK ədəbiyyatşünası Fu-
ad K öprülü aşağıdam şəKİldə təqdim edir:
H unlarm ən böyÜK hÖKmdarı, MuncuKun oğlu, ən cəsur tayfa-
ların başında d u ran A ttila özünə qədər görülm əm iş bir qüvvə ilə S
k
İ-
tiya, G erm aniya Kİmi böyÜK öİKƏlərə yiyələndi. O, bu böyÜK
öIkəIə-
rin bir çox şəhərlərini tu tu b Rom anı qorxuya saldı. Başqa yerlərin
də onun pəncəsinə Keçəcəyindən qorxan Roma A ttilan ı yalnız yalvar-
yaxarla, hər il verdiyi vergilərlə sanitləşdirə bildi. B ütün bu qəhrə-
m anlıqlardan sonra o, taleyin xüsusi bir yardım ıyla dünyadan getdi.
LaKİn düşm ənlərinin hücum u, yaxud öz adam larınm xəyanətilə de-
yil, toy-düyün nəşələri içərisində, gücünə heç b ir xələl gəlməyən xal-
qı arasm da, ən
k
İ
ç
İ
k
bir ağrı-acı belə duym adan dünyadan getdi. Heç
b ir Kəsin intiqam tələb edə bilməyəcəyi bu ölüm ü tə sv ir etm əyi Kİm
bacaracaqdır?..
Qədim türK İərin təbiətlə, xüsusilə yazın gəlişi ilə bağlı hissləri,
duyğuları, əsasən ilin bu çağm da KeçirdİKİəri m üxtəlif m ərasim lər
dövrün poeziyasında Kİfayət qədər geniş
əks
olunm uşdur. Ü m idini
təbiətə, onun nem ətlərinə bağlayan, təbiət açılanda açılıb, tu tu lan d a
tu tu la n türK cəmiyyəti üçün dağlarm qarınm ərim əsi, ucsuz-bucaq-
sız çöllərin yaşıllaşm ası, ətra fd a ov heyvanlarm m çoxalması, a t yü-
rüyən, Karvan Keçən yollarm açılm ası soyuq, in san ları ən m üxtəlif
baxım lardan im tahana çəKən qışdan sonra içdən gələn bir bayram
təntənəsi, dünyaya yenidən doğulm a idi. Qədim türK şeri türK insa-
n m m bu təbii həyəcanm ı, h ər il eyni həvəslə KÜKrəyən enerjisini
özünəm əxsus m əharətlə təqdim edir.
Yazm gəlişi ilə əlaqədar Keçirilən m ərasim lər hələ ən qədim za-
m anlardan müəyyən dünyagörüşü
əks
etdirməKİə xalqm ə tra f aləmi,
eləcə də özünün bu aləmdəKİ yerini dərK etməK üçün əhəm iyyətli ic-
tim ai stim ul olm uşdur. Çoxlu sayda insanları birləşdirən, m üxtəlif
y arışm alarla, üm um ən qarşılıqlı əlaqələrlə, sənətKarlıq elem entləri
ilə zəngin olan (və başlıcası, təbii axm la yaransa da böyÜK ideya-es-
tetİK m əzm un daşıyan) m ərasim lər türK cəm iyyətinin m ənəvi-ruhi
birliyinin möhKəmlənməsinə əhəm iyyətli tə sir göstərm işdir.
Dünya poeziyasm m əsas m övzularm dan b iri (bəİKƏ də, birinci-
si!) olan sevgi b ir Kİşinin bir qadm a (yaxud əKsinə) cinsi istəyindən
başlayıb ilah i səviyyəyə qədər qalxan elə b ir mənəvi en erjid ir Kİ, on-
suz ədəbiyyatı, sənəti təsəvvür etməK, deməK olar Kİ, mümKÜn de-
yil. TürK poetİK təfəKKÜrünün
İİ
k
gənclİK dövründə sevgi türKÜləri,
heç şübhəsiz, zəmanəmizə qədər gəlib çıxanlardan müqayisə edilmə-
yəcəK qədər çox olm uşdur. LaKİn M .K aşqari “D ivan”m da öz əKsini
tapan şer parçaları da g ö stərir Kİ, sevgi qədim (və
ük
o rta əsrlər)
türKÜnün zəngin mənəvi aləm inin üzvü tərKİb hissəsidir.
Qədim türK İəri bir az dost, bir az da düşm əncəsinə səciyyələn-
d irən m üəlliflər onların xaraK terində üç cəhətə zarafatyana önəm
v erirlər: ət yeməK, a t minməK və qadm sevməK... Nəzərdən Keçir-
məK imKanımız olan nüm unələr təsdiq edir Kİ, sonuncu cəhət y
alnız təbii-cinsi ehtiyacın ödənilməsi m ənasm da deyil, eyni zam anda
yÜKSƏK estetİK hisslərin, düşüncələrin tə z a h ü r ü Kİmi də dərK edilmə-
lidir.
Və
u n u tm a q olmaz Ki, o r ta əsrlərin zəngin türK su fi ədəbiyya-
tın m , m əhəbbət d a s ta n la rın ın ideya-estetİK mənbəyində məhz qədim
sevgi türKÜləri dayanır.
Qədim türK şerinin M .K aşqari “D ivan”m da bu və ya digər dərə-
cədə öz ifadəsini tapm ış müdrİKİİK lirİKası, yaxud fəlsəfi lirİKa is-
tər-istəm əz bu barədə ayrıca danışılm asm ı tələb edir. Həmin şerlər
qədim türK ədəbiyyatınm əsasən son dövrlərinə aid olsa da, deməK
lazım dır Kİ, türK poeziyasm da fəlsəfi düşüncə(müdrİKİİK ünsürləri
İİ
k
m ərhələlərdən Kİfayət qədər əhəm iyyətli yer tu tm u şd u r. Yusif
Xas Hacib B alasaqunlunun m əşhur “K udatqu biliq” i (XI əsr) də hə-
min mÜKəmməl ənənələrin bilavasitə davam ıdır.
Qədim türK şerin in I m in illiy in ortalarm dan başlayan, laKİn da-
ha çox
I
m in illiy in sonu
II
m in illiy in əvvəllərin d ə gen iş m iqyas alan
İKİnci qolu dini-mistİK poeziyadır.
Və
artıq qeyd edild iyi Kİmi, hə-
min poeziyanı yaradanlarm adları da bu və ya digər şəKİldə zəmanə-
mizə qədər gəlib çıxm ışd ır. TürK dini-mistİK poeziyası
İ
k
İ istiqam ət-
də -m aniçi və buddist şer istiq am ətlərin d ə inKİşaf etm işd ir.
Bu
şer-
lər əsl türK şerlərindən (türKÜlərdən) yaln ız ideya-m əzm ununa görə
deyil, poetİK form asm a görə də əsaslı fərq lən ir.
Ən
m ühüm fərqlər
ondan ibarətdir
k
İ, İKİncilərdə 1) həcm böyÜKdür, 2) bəndlər bəzən
dörd yox,
səkk
İ
z
m isradan təşKİl olunur, 3) m isralar uzundur, 4) qa-
fiyələnm ə adətən m isranm sonunda deyil əvvəlin d ədir və
s.
Qədim türK dini-mistİK şerlərinin m ətnləri XX əsrin əvvəllərin-
də Şərqi TürKÜstanda (əsasən T urfanda) tapılm ış məcmuələrdən gö-
türülərəK A. Le K
ok
, V.Banq, A .fon. Qaben, R .R . A rat tərəfindən
nəşr edilm işdir. TürK maniçi, yaxud buddist ruhani-m irzələrin uy-
ğ u r (soqd) əlifbası ilə tə rtib etdiyi bu m əcm uələr min il ərzində nə
qədər yaxşı qorunsa da, müəyyən səhifələri düşm ıiş, bir sıra hallar-
da m ətnlər pozulub oxunmaz olm uşdur. Ona görə də qədim türK di-
ni-mistİK şerlərinin bir qism i tam deyil.
H aqqında söhbət gedən şerlərin nə dərəcədə orjinal olub-olma-
ması türK filologiyasm m m übahisəli m əsələlərindən birid ir. Və bu-
rada bir-birindən əsaslı şəKİldə fərqlənən üç m ülahizə m övcuddur:
1. Qədim türK dini-mistİK poeziyası maniçi, yaxud buddist dini-
ideoloji görüşləri bilavasitə təbliğ edən orjinal əsərlərdir.
2.
Qədim türK dini-mistİK poeziyası maniçi, yaxud buddist dini-
ideoloji g ö rü şlərin i təbliğ edən qədim hind-sansK rit, İran, Çin, Tibet
və s. dillərdə yaranm ış zəngin poeziya nüm unələrinin qədim türK
dilinə bilavasitə tərcüm əsidir.
Dostları ilə paylaş: |