I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

(Herodot,  IV,  132).
Zaur  Həsənovun  tərcüm ə-reK onstruKsiyası:
Qalı,  qalı,  qarğa  qalıqa  qalımasanız,
Qalı,  qaraqu  qarım a  KÜliməsəniz,
Qalı,  qurbağa  çülimənə  qalımasanız,
Qalı,  çuram larla  qartlan m ış  qarşı  bolm assınız.
Qədim  türK  şerinin  zəm anəmizə  qədər  Çin  mənbələrində  (və  Çin 
dilində)  gəlib  çıxan  nüm unəsi  də  düşm ənin  qəfil  hücum una  m əruz 
qalaraq  yurd-  yuvalarm dan  didərgin  düşm əyə  məcbur  olmuş  hun 
türK İərinin  m ənəvi  ağrısm ı  ifadə  edir.  E ram ızdan  əvvəl  II  əsrə  aid 
türKÜnün  sə tri  tərcüm əsi  aşağıdaKi  Kİmidir:
Yençi-şan  dağmı 
itirdİK,
Q adm larım ızm   gözəlliyini  əlim izdən  aldılar. 
Silan-şan  y ay lalarm ı  itirdİK,
Heyvanlarımızı  çoxaldacaq  vəsaiti  əlimizdən  aldılar.
A tsız  həm in  türKÜnün  poetİK  tərcümə-reKonstruKSİyasmı  bu 
cü r  verm işdir:
Yençi  tağıq  yıtürdimiz,
Katun  KÖrKİn  alturdımız,
Silan  yışıq  Kapturdımız,
Adqır,  Koçuq  alıp  bardı.
TürKİərin  sosial-siyasi  həy atm m   üzvü  tərKİb  hissəsi  olan  müx- 
tə lif  m iqyaslı,  m üxtəlif  xaraK terli  m üharibələr,  döyüşlər,  hərbi-et- 
noqrafİK  m ünaqişələr  onlarm   ən  qədim  dövrlərdən  bəri  xüsusi  zövq- 
lə  y aratd ıq ları  m iflər,  d astan larla  yanaşı  poeziyanm   da  əsas  mövzu- 
suna  çevrilm işdir.  Cəsur  igidlərin  döyüşlərdə  göstərdİKİəri  qəhrə- 
m anlığın  tərən n ü m ü   diqqəti  İİ
k
  növbədə  cəlb  etsə  də,  döyüş,  yaxud 
qəhrəm anlıq  türKÜlərində  hərbi  m ünaqişələrin  doğurduğu  qeyri-adi 
m ənzərələr,  döyüşçünün  Keçirdiyi  hisslər  də  təsv ir  olunm uşdur. 
TürK  döyüş  sənətini  bütün  incəlİKİəri  ilə 
əks
  etdirən  bu  türKÜlərin, 
adı  bizə  məlum  olmayan  m üəlliflərinin,  haqqm da  bəhs  etdİKİəri  hər- 
bi  səhnələrin  bilavasitə  iştiraK çısı  olduğunu  söyləməyə,  elə  bilirİK 
Kİ,  hər  cü r  əsas  v ard ır.
Döyüş,  yaxud  qəhrəm anlıq  türKÜləri  M .K aşqarinin  “D ivan”m da 
pəraKəndə  halda  verilm iş  bənd-nüm unələrin  ideya-m əzm un,  poetİK
forma  baxım larm dan  ardıcıl  düzülm əsi  yolu  tilə  tə rtib   edilm işdir. 
Bu  şerlərin  çoxunda  mövzu  KonKret,  yəni  münaqişə  tərəfləri  əsasən 
məlum  olsa  da,  döyüşlərin  ta rix i  müəyyən  deyil,  odur 
kİ, 
həmin  tür- 
KÜlərin  nə  zam an  yarandığını  yalnız  təxm in  etməK  mümKÜndür 
kİ, 
bu  da  I  m inilliyin  İKİnci  yarısını  əhatə  edən  böyÜK bir  epoxanı  təsəv- 
vürdə  canlandırır.  Bu  və  ya  digər  dərəcədə  KonKretlİK  özünü  ono- 
mastİKada:  etnonim ,  yaxud  etnotoponim   (Tanqut,  Basmıl,  Çomul, 
Uyğur  və  s.),  hidronim   (E rtış  - I r tış   çayı,  İla  -   İli  çayı)  və  antropo- 
nim lərdə  (U tar,  K atun  Sm ı,  Oğraq  və  s.)  də  göstərir.
Döyüş,  yaxud  qəhrəm anlıq  türKÜləri,  b ir  qayda  olaraq,  döyüş 
qəhrəm anınm   dilindən  söylənir  Kİ,  bu  da  şerin  həm  məzm ununa, 
həm  də  bədii  intonasiyasına  müəyyən  səmimilİK  g ətirir.  Və  həmin 
şerlərdə  m üəllif-qəhrəm anın  xaraK teri  açılır.  G örünür 
kİ, 
o
 yalnız  öz 
el-obasmm  qoruyucusu  olmaqla  qalm ır,  eyni  zam anda  axın-  basqın- 
lara  rəhbərlİK  edir,  qənim ət  ələ  Keçirir,  b ir  qalib  Kİmi  məğlubu  qa- 
biliyyətsizlİKdə  suçlayır,  yad  dinləri  qəbul  etm iş  həm tayfalarına qar- 
şı  daha  am ansız  olub  onlarm   tapınaqlarm ı  dağıtm aqdan,  müqəddəs- 
lərini  təhqir  etməKdən  çəKİnmir...  Və  bu  cür  hadisə-əhvalat  bolluğu 
həmin  türKÜlərə  aydmca  seçilən  (şerlərin  ritm -intonasiyasına  təsir 
edən)  bir  axar-süjet  g ətirir.
Qədim  türK  poeziyasınm  həm  Kəmiyyət,  həm  də  Keyfiyyət-sənət- 
Karlıq baxım m dan əhəmiyyətli b ir hissəsi qəhrəm anların ölümünə həsr 
olunmuş  ağılardır.  Bunlardan Turan hÖKmdarı Alp  Ər Tonqa,  Hun  xa- 
qanı  A ttila  deyilmiş  ağılar  qədim  türKİərin  milli  dövlətçiliK  hissələri- 
nin  nə  qədər  güclü  olduğunu  bir  daha  təsdiq  edir.  Həmin  şerlərdə 
hÖKmdar-qəhrəmanm  ta rix i  qüdrətindən  danışılır,  onun  ölümü  ilə 
dünyanın  yiyəsiz-sahibsiz  qalması,  ictim ai  nizam ın  pozulacağı göstəri- 
lir.
Alp  Ər  Tonqa  ağısı  böyÜK  Turan  hÖKmdarının  şərəfinə  yaradıl- 
mış dastan ın   davam ı (bəİKƏ  də,  sonluğu)  olub  M .K aşğari  “D ivan”ının 
m üxtəlif  səhifələrinə  bənd-bənd  səpələnm işdir.  BöyÜK  hun-türK 
hÖKmdarı  A ttila n m   ölümünə  həsr  olunm uş  ağı  barədə  m əlum atı  isə 
VI  əsr  tarix çisi  Yordanes  verir.  Germ an-qot  dilində  m ühafizə  olun- 
muş  həm in  ağm ın  sətri  tərcüm əsini  böyÜK  türK  ədəbiyyatşünası  Fu- 
ad  K öprülü  aşağıdam   şəKİldə  təqdim   edir:
H unlarm   ən  böyÜK  hÖKmdarı,  MuncuKun  oğlu,  ən  cəsur  tayfa- 
ların başında d u ran  A ttila  özünə  qədər görülm əm iş  bir qüvvə  ilə S
k
İ- 
tiya,  G erm aniya  Kİmi  böyÜK  öİKƏlərə  yiyələndi.  O,  bu  böyÜK 
öIkəIə- 
rin   bir  çox  şəhərlərini  tu tu b   Rom anı  qorxuya  saldı.  Başqa  yerlərin 
də  onun  pəncəsinə  Keçəcəyindən  qorxan  Roma A ttilan ı  yalnız  yalvar-

---

yaxarla,  hər  il  verdiyi  vergilərlə  sanitləşdirə  bildi.  B ütün  bu  qəhrə- 
m anlıqlardan  sonra  o,  taleyin  xüsusi  bir  yardım ıyla  dünyadan  getdi. 
LaKİn  düşm ənlərinin  hücum u,  yaxud  öz  adam larınm   xəyanətilə  de- 
yil,  toy-düyün  nəşələri içərisində,  gücünə  heç  b ir  xələl  gəlməyən  xal- 
qı  arasm da,  ən 
k
İ
ç
İ
k
 
bir  ağrı-acı belə  duym adan dünyadan getdi.  Heç 
b ir  Kəsin  intiqam   tələb  edə  bilməyəcəyi  bu  ölüm ü  tə sv ir  etm əyi  Kİm 
bacaracaqdır?..
Qədim  türK İərin  təbiətlə,  xüsusilə  yazın  gəlişi  ilə  bağlı  hissləri, 
duyğuları,  əsasən  ilin  bu  çağm da  KeçirdİKİəri  m üxtəlif  m ərasim lər 
dövrün  poeziyasında  Kİfayət  qədər  geniş 
əks
 
olunm uşdur.  Ü m idini 
təbiətə,  onun  nem ətlərinə  bağlayan,  təbiət  açılanda  açılıb,  tu tu lan d a  
tu tu la n   türK  cəmiyyəti  üçün  dağlarm   qarınm   ərim əsi,  ucsuz-bucaq- 
sız  çöllərin  yaşıllaşm ası,  ətra fd a   ov  heyvanlarm m   çoxalması,  a t  yü- 
rüyən,  Karvan  Keçən  yollarm   açılm ası  soyuq,  in san ları  ən  m üxtəlif 
baxım lardan  im tahana  çəKən  qışdan  sonra  içdən  gələn  bir  bayram  
təntənəsi,  dünyaya  yenidən  doğulm a  idi.  Qədim  türK  şeri  türK  insa- 
n m m   bu  təbii  həyəcanm ı,  h ər  il  eyni  həvəslə  KÜKrəyən  enerjisini 
özünəm əxsus  m əharətlə  təqdim   edir.
Yazm  gəlişi  ilə  əlaqədar  Keçirilən  m ərasim lər  hələ  ən  qədim  za- 
m anlardan  müəyyən  dünyagörüşü 
əks
 
etdirməKİə  xalqm   ə tra f  aləmi, 
eləcə  də  özünün  bu  aləmdəKİ  yerini  dərK  etməK  üçün  əhəm iyyətli  ic- 
tim ai  stim ul  olm uşdur.  Çoxlu  sayda  insanları  birləşdirən,  m üxtəlif 
y arışm alarla,  üm um ən  qarşılıqlı  əlaqələrlə,  sənətKarlıq  elem entləri 
ilə  zəngin  olan  (və  başlıcası,  təbii  axm la  yaransa  da  böyÜK  ideya-es- 
tetİK  m əzm un  daşıyan)  m ərasim lər  türK  cəm iyyətinin  m ənəvi-ruhi 
birliyinin  möhKəmlənməsinə  əhəm iyyətli  tə sir  göstərm işdir.
Dünya  poeziyasm m   əsas  m övzularm dan  b iri  (bəİKƏ  də,  birinci- 
si!)  olan  sevgi  b ir  Kİşinin  bir  qadm a  (yaxud  əKsinə)  cinsi  istəyindən 
başlayıb  ilah i  səviyyəyə  qədər  qalxan  elə b ir  mənəvi  en erjid ir  Kİ,  on- 
suz  ədəbiyyatı,  sənəti  təsəvvür  etməK,  deməK  olar  Kİ,  mümKÜn  de- 
yil.  TürK  poetİK  təfəKKÜrünün 
İİ
k
 
gənclİK  dövründə  sevgi  türKÜləri, 
heç  şübhəsiz,  zəmanəmizə  qədər  gəlib  çıxanlardan  müqayisə  edilmə- 
yəcəK  qədər  çox  olm uşdur.  LaKİn  M .K aşqari  “D ivan”m da  öz  əKsini 
tapan  şer  parçaları  da  g ö stərir  Kİ,  sevgi  qədim  (və 
ük
 
o rta  əsrlər) 
türKÜnün  zəngin  mənəvi  aləm inin  üzvü  tərKİb  hissəsidir.
Qədim  türK İəri  bir  az  dost,  bir  az  da  düşm əncəsinə  səciyyələn- 
d irən  m üəlliflər  onların  xaraK terində  üç  cəhətə  zarafatyana  önəm 
v erirlər:  ət  yeməK,  a t  minməK  və  qadm   sevməK...  Nəzərdən  Keçir- 
məK  imKanımız  olan  nüm unələr  təsdiq  edir  Kİ,  sonuncu  cəhət  y 
alnız  təbii-cinsi  ehtiyacın  ödənilməsi  m ənasm da  deyil,  eyni  zam anda
yÜKSƏK  estetİK  hisslərin,  düşüncələrin  tə z a h ü r ü   Kİmi  də  dərK  edilmə- 
lidir. 
Və 
u n u tm a q   olmaz  Ki,  o r ta   əsrlərin   zəngin  türK  su fi  ədəbiyya- 
tın m ,  m əhəbbət  d a s ta n la rın ın   ideya-estetİK  mənbəyində  məhz  qədim 
sevgi  türKÜləri  dayanır.
Qədim  türK   şerinin  M .K aşqari  “D ivan”m da  bu  və  ya  digər  dərə- 
cədə  öz  ifadəsini  tapm ış  müdrİKİİK  lirİKası,  yaxud  fəlsəfi  lirİKa  is- 
tər-istəm əz  bu  barədə  ayrıca  danışılm asm ı  tələb  edir.  Həmin  şerlər 
qədim  türK  ədəbiyyatınm   əsasən  son  dövrlərinə  aid  olsa  da,  deməK 
lazım dır  Kİ,  türK  poeziyasm da  fəlsəfi  düşüncə(müdrİKİİK  ünsürləri 
İİ
k
  m ərhələlərdən  Kİfayət  qədər  əhəm iyyətli  yer  tu tm u şd u r.  Yusif 
Xas  Hacib  B alasaqunlunun  m əşhur  “K udatqu  biliq”  i  (XI  əsr)  də  hə- 
min  mÜKəmməl  ənənələrin  bilavasitə  davam ıdır.
Qədim  türK  şerin in  I  m in illiy in   ortalarm dan  başlayan,  laKİn  da- 
ha  çox 
I 
m in illiy in   sonu 
II 
m in illiy in   əvvəllərin d ə  gen iş  m iqyas  alan 
İKİnci  qolu  dini-mistİK  poeziyadır. 
Və 
artıq  qeyd  edild iyi  Kİmi,  hə- 
min  poeziyanı  yaradanlarm   adları  da  bu  və  ya  digər  şəKİldə  zəmanə- 
mizə  qədər  gəlib  çıxm ışd ır.  TürK  dini-mistİK  poeziyası 
İ
k
İ  istiqam ət- 
də  -m aniçi  və  buddist  şer  istiq am ətlərin d ə  inKİşaf  etm işd ir. 
Bu 
şer- 
lər  əsl  türK  şerlərindən  (türKÜlərdən)  yaln ız  ideya-m əzm ununa  görə 
deyil,  poetİK  form asm a  görə  də  əsaslı  fərq lən ir. 
Ən 
m ühüm   fərqlər 
ondan  ibarətdir 
k
İ,  İKİncilərdə  1)  həcm  böyÜKdür,  2)  bəndlər  bəzən 
dörd  yox, 
səkk
İ
z
  m isradan  təşKİl  olunur,  3)  m isralar  uzundur,  4)  qa- 
fiyələnm ə  adətən  m isranm   sonunda  deyil  əvvəlin d ədir  və 
s.
Qədim  türK  dini-mistİK  şerlərinin  m ətnləri  XX  əsrin  əvvəllərin- 
də  Şərqi  TürKÜstanda  (əsasən  T urfanda)  tapılm ış  məcmuələrdən  gö- 
türülərəK  A.  Le  K
ok
,  V.Banq,  A .fon.  Qaben,  R .R .  A rat  tərəfindən 
nəşr  edilm işdir.  TürK  maniçi,  yaxud  buddist  ruhani-m irzələrin  uy- 
ğ u r  (soqd)  əlifbası  ilə  tə rtib   etdiyi  bu  m əcm uələr  min  il  ərzində  nə 
qədər  yaxşı  qorunsa  da,  müəyyən  səhifələri  düşm ıiş,  bir  sıra  hallar- 
da  m ətnlər  pozulub  oxunmaz  olm uşdur.  Ona  görə  də  qədim  türK  di- 
ni-mistİK  şerlərinin  bir  qism i  tam   deyil.
H aqqında  söhbət  gedən  şerlərin  nə  dərəcədə  orjinal  olub-olma- 
ması  türK  filologiyasm m   m übahisəli  m əsələlərindən  birid ir.  Və  bu- 
rada  bir-birindən  əsaslı  şəKİldə  fərqlənən  üç  m ülahizə  m övcuddur:
1.  Qədim  türK   dini-mistİK  poeziyası  maniçi,  yaxud  buddist  dini- 
ideoloji  görüşləri  bilavasitə  təbliğ  edən  orjinal  əsərlərdir.
2.
  Qədim  türK   dini-mistİK  poeziyası  maniçi,  yaxud  buddist  dini- 
ideoloji  g ö rü şlərin i  təbliğ  edən  qədim  hind-sansK rit,  İran,  Çin,  Tibet 
və  s.  dillərdə  yaranm ış  zəngin  poeziya  nüm unələrinin  qədim  türK 
dilinə  bilavasitə  tərcüm əsidir.

---