I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

Şu  Dastanı
İsgəndər  Səmərqəndi  Keçib  türK  torpaqlarına  girəndə  türKİərin 
hÖKmdarı  Şu  adlı  b ir  gənc  idi.  Balasaqunda  Şu  qalasm da  böyÜK  bir 
ordu  ilə  oturm uşdu.  Kimsədən  xəbərsiz  b ir  dəstə  göndərmişdi 
Kİ, 
İs- 
gəndər  ordusunun  hərəKətlərinə  nəzarət  etsin.
Şunun  b ir  güm üş  hovuzu  vardı.  İçərisində  qazlar,  ördəKİər 
ü zürdülər.  Gənc  hÖKmdar  isə  onları  seyr  edib  dincəlirdi.  Ondan  so- 
ruşanda  Kİ,  “İsgəndər  gəlir,  nə  edəK?  DöyüşəK,  yoxsa?..”  cavabmda 
dedi:  “  Bu  qazlara,  ördəKİərə  baxm ,  görün  necə  gözəl  ü zü rlər”.
Xalq  gördü  Kİ,  dünya  hÖKmdarm  vecinə  deyil,  nə  döyüşə  hazır- 
laşır,  nə  də b ir yana qaçmaq fİKri v ar.  Şunun  göndərdiyi öncüllər gə- 
lib  xəbər  g ətird ilə r  Kİ,  İsgəndərin  qoşunları  yaxm laşır.  HÖKmdar  ge 
cə  ilə y ü rü ş  əm rini  verdi.  H azırlıqsız  xalq əlinə  nə  Keçdisə minib Şu- 
n un  arxasm ca  getd i,  minİK  ta p a  bilm əyən  22  Kişi  ailəsi  ilə  yurdda 
qaldı.  O nlar  “nə  edəK?”  deyə  düşünərKən  daha 
İkİ 
Kİşi  ailələri  ilə 
oraya  yaxm laşdı.  Dedilər  Kİ,  bu  h ə rif  (İsgəndər)  gəldi-gedərdi,  necə 
olsa  çıxıb  gedəcəK,  yurdum uzu  tərK  etməyəK.  Həmin 
İkİ 
Kİşiyə  “qal 
aç”  dedilər,  onlarm   övladları  indi  “qalac”  (Kalaç/  xalaç)  adlanır.
İsgəndər  qoşunu  ilə  gəlib  haqqmda  söhbət  gedən  22  Kişini  gördü. 
Onlarm  üzlərindəKİ  əlamətlərə  baxıb,  Kİmsədən  soruşmadan  “türK  ma- 
nənd”  dedi  (yəni  “türKə  bənzəyirlər”).  İsgəndərin  həmin  sözü  ilə  bu  Kİ- 
şilərin  adı  “türKmən”  olaraq  qaldı.  TürKmənlər  24 boydur.  2 boy qalaç- 
lardır  Kİ,  onlar  22  boy  əsil  türKmənlərdən  fərqlənirlər.
TürKİərin  hÖKmdarı  Şuya  gəlincə,  o,  Çinə  Keçdi.  İsgəndər  də 
onun  ardınca  düşdü.  U yğurda  Şu  İsgəndərin  önünə  gənclərdən  iba- 
rə t  bir  qoşun  göndərdi.  O nlar  İcgəndərin  öncüllərinə  gecə  basqını 
edib,  onları  məğlub  etdilər.
Sonra İsgəndər  U yğurda şəhərlər saldı.  B ir m üddət  oralarda qal- 
dıqdan  sonra  çəKİldi  getdi.  İsgəndər  gedəndən  sonra  Şu  geriyə  dön- 
dü.  Balasaquna  gəlib  Şu  şəhərini  saldı.  Oraya  tilsim   qoydurdu.  İndi- 
yə  qədər  leylƏKİər  o  şəhərin  önünə  gəlir,  ancaq  o  yana  Keçə  bilm ir- 
lər.  Tilsim  öz  qüvvəsini  bu  günə  qədər  saxlayır.
ƏrgənəKon  dastanı
Moğol  elinə  Oğuz  xan  soyundan  olan  İ1  xan  hÖKmdarlıq  edirdi.
0,  ta ta rla rın   da  başında  duran  Sevinc  xanla  v u ru şu r,  həmişə  qalib 
gəlirdi.  Sevinc  xan  hədiyyələr  göndərərəK  Qırğız  xanm ı  öz  tərəfinə 
çəKdi.  M oğollar  bütün  döyüşlərdə  üstün  olduqlarm a  görə  digər  türK 
boylarınm   onlarda  qisası  vardı.  Ona  görə  də  Sevinc  xanm   ətrafında 
toplaşıb  m oğolların  üzərinə  yeridilər.
M oğollar  möhKəm  dayanm ışdılar.  Sevinc  xan  qoşunun  məğlub 
olacağmı  görüb  hiyləyə  əl  atdı.  Xan  və  bəyləri  toplayıb  geri 
çəkİİ- 
məK,  gedərKən  lazımsız  m alları  buraxm aq  buyruğunu  verdi.  Moğol- 
lar  elə  bildilər 
kİ, 
düşmən  yenilib  qaçır.  MöhKəmləndirilmiş  ordu- 
gahlarından  çıxıb,  onların  ardm cı  düşdülər.  T atarlar  geri  dönüb  vu- 
ruşm ağa  başladılar,  m oğollarm   böyÜKİərini  qırdılar,  KİçİKİərini  isə 
dustaq  elədilər.  Dustaq  olanlar  yiyələrinin  soy  adını  aldılar.  Və  mo- 
ğollardan  dünyada  əsar-əlam ət  qalmadı.
Moğol  hÖKmdarı  İ1  xanm   oğlu  Qıyanla  qardaşı  oğlu  N
üküz
  də 
dustaq  olm uşdular.  H ər  İKİsi  təzəcə  evlənmişdi.  İmKan  olan  Kimi  qa- 
dınları  ilə  birlİKdə  qaçıb  y u rd larm a  gəldilər.  Döyüşdən  on  gün  Keç- 
mişdi.  G ördülər 
k
İ,  bəzi  heyvanlar da düşm əndən  qaçıb  yurda dönüb. 
Onları  da  götü rü b   dar  dağ  cığırı  ilə  əlçatm az,  ünyetməz  bir  yerə  gəl- 
dilər.  Bu  yer  çox  gözəl  idi:  axar  çaylar,  bulaqlar,  çayır-çəmənlər, 
meyvəli  ağaclar,  cürbəcür  ov  heyvanları...  Tanrıya  şÜKÜr  elədilər. 
Qışda m allarm ın  ətini  yeyir,  dərilərini  geyir,  yazda  südünü  içirdilər. 
Bu  yerin  adını  ƏrgənəKon  qoydular,  yəni  (“h ü n d ü r  dağ  yam acı”).
Qıyanla  NÜKÜzün  övladları  oldu,  m al-heyvanları  a rtıb   çoxaldı. 
BöyÜK  b ir  xalq  əmələ  gəldi.  O  qədər  a rtd ıla r  Kİ,  ƏrgənəKon  onlara 
darlıq  elədi.  B uraya  gəlişlərindən  dörd  yüz  il  Keçmişdi.
B ir  gün  toplaşıb  söhbət  elədilər.  Babalarım ız  deyərdi 
kİ, 
Ərgə- 
nəKondan  Kənarda  gözəl,  geniş  b ir 
öIkə 
v ar,  xalqım ızı  ta ta r  qırm ış, 
öİKəmizi  yağm alam ış-deyə  söylədilər.  -  İndi  gərəK  dədə-baba  yurdu- 
muza  qayıdaq.
Ancaq  dədə-babaların  buraya  qaçıb  gəldİKİəri  d ar  cığırı  heç  Kİm 
x atırlam ırdı.  Ona  görə  də  ƏrgənəKondan  çıxış  üçün  yol  aradılar.  La- 
Kİn  tapm adılar.  B ir  dəm irçi  gəlib  dedi  Kİ,  burada  bir  dəm ir  mədəni 
var,  onu  əritsəK  yol  açılar.
Camaat 
Kİmi 
KÖmür, 
Kİmi 
odun  g ətirdi.  Bir  sıra  odun,  bir  sıra 
Kömür düzdülər.  D əridən  yetm iş  KÖrÜK  düzəltdilər.  Od  vurub  KÖrÜK- 
lərin  ham ısm ı  b irdən  KÖrÜKİədilər.  T anrm ın  KÖməyi  ilə  dəm ir  əriyib

---

yiİKİü b ir  dəvə 
kəçəcək 
qədər  yol  açıldı.  ƏrgənəKondan  çıxdıqları  hə- 
m in  günü  moğollar  həmişə  bayram   edirlər.  B ir  dəm iri  qızarana  qə- 
dər  odda  saxlar,  sonra  onu 
çəkİcIə 
döyərlər.  Bu  gün  “zindandan  çı- 
xıb  baba  yurdum uza  gəldiyimiz  g ü n d ü r”-  deyərlər.
ƏrgənəKondan  çıxıb  öz  öİKƏlərinə  dönəndə  m oğollarm   hÖKmdarı 
qıyan  soyundan  olan  B örtə  Çinə  idi.  B ütün  boylara  xəbər  göndərdi 
Kİ,  biz  ƏrgənəKondan  çıxıb  geriyə-öİKəmizə  qayıtdıq.  Bəziləri  sevin- 
dilər,  bəziləri  Kədərləndilər.  T a ta rla r  onlarm   üzərinə  gəldi.  BöyÜK 
b ir döyüş  oldu.  Moğollar düşm əni  yendilər,  böyÜKİərini  qılm cdan  Ke- 
çirdilər,  KİçİKİərini  dustaq  etd ilər.  M allarm ı  yağm aladılar.  Beləcə 
dörd  yüz  ildən  sonra  ta ta rla rd a n   qanlarm ı  aldılar.
Köç  dastanı
Çin  variantı
U yğur elində  Hulun  adında bir dağ vardı.  Bu  dağdan  Tuğla  və  Se- 
lengə  çayları başlardı.  Gecələrin birində  oradaKi  ağacm  üzərinə  göydən 
ilahi bir  işıq düşür. 
Ikİ 
çay arasında yaşayan  xalq bununla  m araqlanır. 
Görürlər  Kİ,  ağac  qadm  Kİmi  hamilə  olur.  İşıq  isə  doqquz  ay  doqquz 
gün həmin  ağacın  üzərində parlamaqda davam  edir.  Ağac  yarılır,  onun 
gövdəsindən  beş  uşaq  çıxır.  Xalq  onları  götürüb  böyüdür.
U şaqlarm   ən  Kiçiyi  Buğu  Xan  böyüdÜKdən  sonra  ham m ı  özünə 
tabe  edərəK  hÖKmdar  olur.  Xeyli  zaman  KeçdİKdən  sonra  Y ulun  tiqin 
hÖKmdarlıq etm əyə başlayır.  Çinlə bir  çox  m üharibələr  ap arır.  Nəha- 
yət,  gərginliyə  son  qoymaq  məqsədilə  oğlu  Qalı  tiqini  Çin  hÖKmdarı- 
nm  ailəsindən  K iü  Lien  adlı  bir  qızla  evləndirməK  istəyir.
T anrı  dağının  yaxınlığındaKi  X atun  dağm da  saray  q u ru lu r.  Ət- 
rafda  K u tlu   dağ  adm da  bir  böyÜK  qaya  varm ış.  Çin  elçiləri  buraya 
gələndə  özləri  ilə  baxıcılar  da  g ə tirirlər.  Onlar  m əsləhət  g ö rü rlər  Kİ, 
uyğurların  haKİmiyyətini  sarsıtm aq  üçün  həm in  qayanı  yox  etməK 
lazım dır.  Çin  heyəti  tiqinə  b ild irir  Kİ,  qızı  o  zaman  verəcəKİər 
kİ, 
əvəzində  K u tlu   dağı  onlara  bağışlasın.  Tigin  razılaşır.
Çinlilər  qayanın  ətra fın a  odun  yığıb  böyÜK  bir  tonqal  qalayaraq 
onu  möhKəm  q ızd ırırlar.  Üzərinə  sirKƏ  tÖKÜb  parçaladıqdan  sonra 
Çinə  ap a rırla r.
ƏtrafdaKi  b ü tü n   quşlar,  heyvanlar  öz  dillərində  qayanın  getmə- 
sinə  ağı  deyib  ağlaşırlar. 
ÖIkə 
bir-birinə  dəyir.  Yeddi  gündən  sonra 
Yulun  tig in   ölür.  Xalq  heç  zaman  rah atlıq   üzü  görm ür.  Y ulun  tigin- 
dən  sonra  öİKəyə  başçılıq  edənlər  də  dünyadan  vaxtsız 
KÖçürlər. 
Bu- 
nu  görən  hÖKmdarlar  p ay tax tlarm ı  Hoçuya  KÖçürməyə  m əcbur  olur, 
haKİm iyyətlərini  oradan  Beş  Balığa  qədər  uzadırlar.
Iran  variantı
Qaynağm ı  KaraKorum dan  alan  Tuğla  və  Selengə  çaylarının  bir- 
ləşdiyi  K um lançuda  bir  fındıq,  bir  qayın  ağacı  vardı.  B unlarm   ara- 
sm da b ir dağ peyda  oldu.  Gecələrin birində  həmin  dağın  üzərinə  göy- 
dən  bir  işıq  düşdü.  Dağ  gündən-günə  böyüməyə  başladı.  U yğurlar 
m at-m əəttəl  qaldılar.  Dağa  yaxm laşanda  ondan  gözəl  m usiqi  səsləri- 
nin  gəJdiyini  eşitdiJər.  Dağm  özü  isə  işığa  qərq  olm uşdu.
N əhayət,  doğum   saatı  yetişdi.  Dağdan  bir  qapı  açıldı.  İçəridə

---