I e. n. Quliyev Tacəddin Fəzrəddin oğlu

Beləliklə,  rentabellik  səviyyəsinin  artımının  ümumi  səviyyəsini 

müəyyən edək: 

1-

 

ei amil: +0,86 

2-

 

ci amil: -1,17 

3-

 

eü amil: 

+0,83 Cəmi: 

0,52% 

3.

 

Rentabelliyin hesablanmasında bazar 

münasibətlərinin rolu 

Sözün  tam  mənasında  rentabellik  dedikdə  bütövlükdə  firmanın 

istehsalının  və  yaxud  ayrı-ayrı  məhsullarının  onun  üçün  xeyrli 

olub-olmaması  başa  düşülür.  Deməli,  rentabellik  göstəricisi 

məsrəflərin  səmərəlilik  səviyyəsi  barədə  təsəvvür  yaradır.  Lakin 

təcrübə göstərir ki, bu göstərici finnanın fəaliyyətinə qiymət vermək 

üçün tam tələblərə cavab vemıir. Buna görə də bazar münasibətləri 

şəraitində  firmanın  işinə  tam  qiymət  veımək  üçün  vacib  olan 

rentabellik səviyyəsini xarakterizə edən  yeni  fomıulaların işlənməsi 

məqsədə  uyğundur.  Fikrimizcə,  bu  düstur  bazar  münasibətlərinin 

tələbinə  uyğun  şəkildə  işlənib  hazırlanmalıdır.Yəni  müəssisə  və 

firmanın,  eləcə  də  sahibkarlıq  fəali}ryotinin  təkcə  istehsal 

fəali)q/ətinin  səmərəliliyinin  rentabelliyini  deyil,  həmçinin  onun 

konunersiya  fəaliyyətinin  səmərəliliyini  (rentabelliyini)  xarakterizə 

edən və bazar iqtisadiyyatının mentalitetinə uyğun olan göstəricilər 

sistemini  işləmək  lazımdır.  Fimıa  sahiblərinin  və  sahibkarlıq 

fəaliyyəti  ilə  məşğul  olanların  nəzərinə  çatdıraq  ki,  bazar 

münasibətlərində  istehsalın  tam  rentabelliyindən  danışmaq 

qeyri-mümkündür.  Sadəlik  xatirinə  fikrimizi,  misalla  aydınlaşdıraq. 

Tutaq ki, sizin orta səviyyəyə malik tikiş fınua- nız var və müxtəlif 

çeşiddə  10  növdə  məhsul  istehsal  edirsiniz  (kişi  kostyumları, 

köynəklər, qadın paltarı və s.). Nəzərinizə çatdıraq ki, ola bilsin 10 

növdə  istehsal  etdiyiniz  məhsulların  hamısı  bir  müddət  rentabelli 

olsun. Lakin bazar təcılibəsi göstərir ki, bu həmişə belə olmur, yəni 

istehlakçıların  tərkibinin  və  tələbinin  dəyişməsi  nəticəsində  10  növ 

məhsuldan cəmisi 2 növü rentabelli və səmərəli olur və yaxud həmin 

2 növdən olan məhsul vahidinin istehsalına çəkilən hər 1 man. xərc o 

biri  növ  məhsullara  nisbətən  daha  çox  mənfəət  əldə  etməyə  imkan 

verir. Ona görə də kommersiya baxımından siz ən çox 

44 

---

ayrı-ayrı  məhsulların  rentabellik  səviyyəsinin  təyin  edilməsi  ilə 

məşğul  olmalısınız.  İstehsal  etdiyiniz  ayrı-ayrı  məhsulların 

rentabellik  səviyyəsinə  bazar  münasibətlərində  əsasən  satış  qiyməti 

və hər bir məhsulun vahidinin maya dəyəri təsir göstərir. Rentabellik 

səviyyəsini  aşağıdakı  sadə  düstur  vasitəsi  ilə  müəyyən  etmək  olar: 

R=(Sq-Md):Sq xlOO Burada: 

Sq - məhsul vahidinin satış qiyməti; 

Md - məhsul vahidinin maya dəyəri və yaxud xərc. 

Bu  mənada  siz  istehsal  etdiyiniz  ayrı-ayrı  məhsulların 

rentabelliyini  müəyyən  etməklə  onlardan  hansının  sizin  firma  üçün 

daha səmərəli olmasını aydınlaşdırmış olursunuz. Bundan əlavə, siz 

malik olduğunuz maliyyə və material resurslarının yenidən bölgüsü 

probleminə qayıtmalısınız və onu daha yüksək rentabelli məhsulların 

istehsalına  yönəltmək  haqqında  fikirləşməlisiniz.  Fərz  edək  ki,  siz 

aşağıdakı məlumatlara maliksiniz: 

Cədvəl 11. 

Göstəricilər 

Keçən 

dövrdə 

Hesabat 

dövründə 

Kənarlaşma 

Məhsulun satış (bazar) 

qiyməti (Sq) - manatla 

20,8 

20,1 

-0,7 

Taın maya dəyəri (Md) - 

manatla 

15,5 

15,2 

-0,3 

Məhsulun rentabelliyi 

(Re) - faizlə 

25,5 

24,4 

-1,1 

Məlumatlardan  göründüyü  kimi,  keçən  dövrdə  məhsulun 

rentabelliyi  25,5%  (20,8-15,5):20,8  xlOO)  olmuşdur.  Hesabat 

dövründə 

isə 

həmin 

məhsulun 

rentabelliyi 

24,4% 

((20,1-15,2):20,1x100)  təşkil  etmişdir.  Beləliklə,  keçən  dövrlə 

müqayisədə məhsulun rentabelliyi 1,1% (24,4-25,5) azalmışdır. 

Təhlil prosesi göstərir ki, azalma iki amilin təsiri nəticəsində baş 

vennişdir: birincisi, satış qiymətinin azalması (mənfi), ikincisi maya 

dəyərinin azalması (müsbət). Amillərin ayrı-ayrılıqda təsir dərəcəsini 

hesablamaq  üçün  şərti  rentabellik  göstəricisini  hesablayaq.  Bunun 

üçün hesabat dövründəki satış qiymətindən keçən 

45 

---

dövrlə məhsulun maya dəyərini çıxıb alınan nəticəni yenidən hesabat 

dövründəki  satış  qiymətinə  bölüb  100-ə  vurmaq  lazımdır,  yəni 

(20,1-15,5):20,1x100=22,9%.  Gömndüyü  kimi,  satış  qiymətinin 

azalması rentabellik səviyyəsinin azalmasına səbəb olmuşdur. Bu isə 

mənfi 2,6% (22,9-25,5) təşkil etmişdir. Lakin məhsul vahidinin maya 

dəyərinin  azalması  nəticəsində  rentabellik  1,5%  (24,4-22,9) 

artmışdır. Beləliklə, iki amiilin cəmi ümumi kənarlaşmanı verir: 

1-

 

ci amil: satış qiymətinin azalması - mənfi 2,6% 

2-

 

ci amil: maya dəyərinin azalması - müsbət 1,5% 

Cəmi: mənfi 1,1% 

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində xüsusi çəkisi artan xərclərdən biri 

də kommersiya (reklam və marketinq tədqiqatı üzrə) xərclərdir. Bu 

xərc  demək  olar  ki,  bilavasitə  məhsul  vahidinin  maya  dəyərinə  və 

həmçinin rentabelliyə təsir edir. Fərz edək ki, finnanız istehsal olunan 

məhsulun  reklamı  üçün  pul  vəsaiti  xərcləyir.  İndi  isə  əsas  məsələ 

reklam  xərclərinin  həmin  məhsulun  rentabellik  səviyyəsinə  və  ya 

mənfəətliliyinə  təsirini  öyrənməkdən  ibarətdir.  Bunu  tapmaq  üçün 

kommersiya  xərclərinin  rentabelliyini  hesablamaq  lazımdır.  Bu 

aşağıdakı düstur ilə müəyyən edilir: 

Rkx=Mn:Kx x 100 

Beləliklə,  bu  düstur  vasitəsi  ilə  1  mln.  kommersiya  (reklam  və 

marketinq)  xərclərinin  hesabına  nə  qədər  mənfəət  əldə  ediləcəyini 

müəyyənləşdinnək olar. 

Bazar  iqtisadiyyatı  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  rentabellik 

göstəricisi bir sıra əmsallar vasitəsilə təhlil edilir. Belə ki, rentabelliyi 

xarakterizə  edən  əmsallar  müəssisə  və  firmaların  təsərrüfat 

fəaliyyətlərinin  səmərəliliyinin  qiymətləndirilməsində  mühüm  rol 

oynayırlar. Bu prosedum həyata keçimıək üçün aşağıdakı göstəricilər 

sistemindən istifadə edilir: 

1.

 

Sahibkarın  kapitalının  rentabelliyi.  Bu  əmsal  aşağıdakı 

düstur vasitəsi ilə müəyyən edilir: 

RMK

 =

 

YM 

MK 

100

%

 

Burada, YM - təhlil olunan dövrdə sahibkarın yığım mənfəəti; 

MK - sahibkarın kapitalının orta illik dəyəri. 

Sahibkarın xüsusi kapitalının (investisiyasının) orta illik dəyəri 

46 

---