57
ç) Siyasi mövzuda çıxış (hər hansı bir ölkədə başqa prezidentin çıxışı),
d) cmal nitqi - son söz,
e) Mitinqlərdəki çıxışlar,
ə
) Siyasi təbliğatçıların nitqi. Şüarlar, qanunvericilik layihələri. Parlament mübahisələri
2. Diplomatik natiqlik
a) Xarici işlər nazirlərinin çıxışı
b) Dövlət başçılarının BMT-də çıxışları
c) Diplomatik mübahisə.
3. Akademik natiqlik
a) Ali məktəblərdə mühazirə oxumaq
b) Elmi məclisdə (konfransda) mühazirə
c) Elmi mövzularda kütləvi mühazirə
ç) Elmi məlumatvermə (elmi hesabat)
d) Elmi mövzuda mübahisə
e) Elmi rəy. Dissertasiya müdafiəsi çıxışı.
4. Məhkəmə natiqliyi
a) Prokurorun ittiham nitqi
b) Vəkilin və ya müdafiəçinin nitqi
c) Müttəhimin cinayət haqqında çıxışı
ç) Müttəhimin özünümüdafiə nitqi
d) Şahidlərin dindirilməsi (nitqi)
e) Hakimin nitqi - ittiham hökmü.
5. Məişət natiqliyi
a) Masa arxasında söylənən təbrik nitqi
b) Matəm mitinqində nitq (ağılar)
c) Məişət-müraciət etiketləri
58
ç) Məişət mübahisəsi.
6. Bədii axşamlardakı nitq
a) Şair və yazıçı haqqında məruzə - mühazirə-nitq
b) Şair və yazıçının nitqi.
7. Səhnə nitqi
a) Komik aktyorun nitqi
b) Tragik aktyorun nitqi.
8. Dini natiqlik
a) Moüzə və xütbə
b) Məscid və kilsədə din xadimlərinin nitqi
c) Surə oxumaq, Quran tapşırmaq, süfrə və ehsan duaları
ç) Axund və mollaların imamların müsibəti haqqında hüznlü çıxışı, mərsiyə,
sinəcan.
9. Hərbi natiqlik
a) Hərbçiləri-əsgərləri ruhlandırmaq üçün çağırış nitqi
b) Hərbi and
c) Hərbi nizamnamənin şərhi
ç) Komandanların və komandirlərin müxtəlif situasiyalarda çıxışları.
59
NAT QL K SƏNƏT N N TAR X NƏ DA R
Öz tarixi keçmişinə görə çox qədim zamanları əhatə edən natiqlik sənətinin ilk rüşeymləri Misirdə,
Çində, daha sonra Ərəbistanda təşəkkül tapmışdır. Qədim zamanlarda xalqın böyük hörmətini qazanmış
n
üfuzlu və istedadlı natiqlər Şərq bəlağətini (fikrin, aydın, incə və gözəl ifadə olunması) və fəsahətini (aydın
dan
ışma və ya fikrin aydın ifadəsi) yüksək səviyyəyə qaldırmışlar. Lakin sonralar süquta uğrayan natiqlik
sənəti Avropada b
öyük inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur. Öz inkişaf və mədəniyyətinə görə həmişə Şərqə
borclu olan Avropa bu sənətin də ilk r
üşeymlərini qoca Şərqdən əxz etmişdir.
Natiqlik sənəti Avropada, x
üsusilə Qədim Yunanıstanın paytaxtı Afinada geniş şəkildə yayılmağa və
inkişaf etməyə başlad
ı. Qədim Yunanıstanda incəsənətin bir çox növlərilə yanaşı (memarlıq, poeziya,
heykəltəraşl
ıq) ritorika sənəti də yüksəliş pilləsinə qədəm qoyurdu. Bir çox ritorlar (natiq, müəllim
mənalar
ını ifadə edir) meydana gəlirdi. Bu sənət Afinada daha geniş vüsət almışdı. Xüsusilə, Solonun
hakimiyyətə gəlməsi (B.e.ə. 594-c
ü il), apardığı islahatlar, borcların ləğv edilməsi, qulların azad olunması
natiqlik sənətinin inkişaf
ına güclü təkan verdi. Bu islahatlardan sonra hər kəs hüququnu müdafiə etmək
imkan
ı əldə etdi. Lakin bunu hər adam bacarmadığı üçün məhkəmələrdə xüsusi adamlar fəaliyyət göstərməyə
başlay
ır ki, onlar da loqoqraflar adlanırdı.
Natiqlik sənətinin atas
ı sayılan məşhur siyasi və ictimai xadim Demosfen bu dövrdə yetişib fəaliyyətə
başlad
ı.
Natiqlik sənətini y
üksəklərə qaldırmış, natiqlik məktəbi yaratmış bu şəxsiyyət neçə-neçə ritorların
yetişməsinə k
öməklik göstərmişdir. Hətta bir çox natiqlər, müəllimlər öz nitqlərini Demosfenin təsiri ilə
qurmuşdu. Təsad
üfi deyil ki, vaxtı ilə M.P.Siseron «Kim Demosfen kimi olmaq istəmirsə, o, natiq deyil»
fikrini irəli s
ürmüşdür.
Demosfen bu şan-ş
öhrətə birdən-birə gəlib çatmamışdı. Bu, uzun illərin, gərgin zəhmətin, mübarizə və
mətin iradənin hesab
ına başa gəlmişdi. Həyata fiziki cəhətdən qüsurlu gələn Demosfen (o, çox əsəbiymiş, «r»
səsini d
üzgün tələffüz edə bilmirmiş, danışan zaman çiynini çəkirmiş və s.) ilk növbədə bu qüsurları aradan
qald
ırır. O, dəniz qırağına gedir, ağzına xırda daş atıb, gur səslə nitq söyləyir. Çox çəkmir ki, onun nisbətən
60
yekə dili normal hala d
üşür və pəltəkliyi aradan qalxır. Sonra özündən hündür olan yerdə qılınc asır və çiyni
üzərində saxlayır. Çiynini atdığı zaman qılınca toxunur. Qılıncın verdiyi ağrı hesabına bu qüsurunu da
aradan qald
ırır. Nəhayət, dostu Satirin məsləhətilə səs tembrindən, intonasiyadan düzgün istifadə
Demosfenə m
üvəffəqiyyət gətirir. Əvvəllər qışqıra-qışqıra danışıb özünü yoran, hətta nitqi yarımçıq qalan,
istehzalara, lağlağ
ı gülüşlərə məruz qalan Demosfen inadkarlığı sayəsində gözəl bir natiqə çevrilir. lk
qələbəsini qohumlar
ı üzərində qazanan Demosfen beş dəfə nitq söyləyir. Bu zaman ona məşhur loqoqraf sey
yax
ından köməklik göstərir. Atasının var-dövlətinə sahib çıxmış bu adamlarla mübarizə aparan Demosfen
ədaləti bərpa edir. Var-d
övləti geri qaytara bilməsə də, ədalətsiz qəyyumluq edən bu adamları məğlub edir.
Elə həmin vaxtdan da natiqlik sənətinə dərindən bələd olmağa
çalışır. Ömrünün qırx iki ilini bu sənətə həsr
edir. B
öyük nailiyyətlər əldə edir. Hələ gənc yaşlarında loqoqraf kimi fəaliyyət göstərən Demosfen
«Malikanəyə ziyan vuran Kallik əleyhinə» və «Cehiz haqq
ında Spudi əleyhinə» adlı məşhur nitqlərini yazır.
Elə bu d
övrdə natiqlik sənətindən dərs deyib müəllimlik edir. Müəllimlik etdiyi illərdə o, ritorikanın sirlərinə
dərindən bələd olur, tədqiqat apar
ır, əldə etdiyi nəticələri nitqində müvəffəqiyyətlə işlətməyə nail olur.
Natiqliyin tələblərindən irəli gələn prinsipləri əsas g
ötürən Demosfen onlara ciddi əməl edirdi. Bu tələblər
aşağ
ıdakılardır:
1) Material
ın toplanması,
2) Məzmun və formaya uyğun plan tərtib edilməsi,
3) Ard
ıcıllığın gözlənilməsi
4)
Üslubi çalarların işlənməsi,
5) Nitqdə intonasiyadan, orfoepiyadan, səs tembrlərindən d
üzgün istifadə olunması.
Demosfen b
ütün nitqlərində giriş, əsas hissə, nəticədən istifadə etmiş və nitqini hissələrə bolmüşdür.
Elm aləminə Demosfenin 61 nitqi və 6 məktubu məlumdur. Onlardan 9-u rus dilinə tərc
ümə
olunmuşdur. Bu nitqlər aras
ında Esxinin əleyhinə yönəlmiş nitqi xüsusi yer tutur. Demosfen Esxinin çar
Filipplə olan yax
ın münasibətini güclü tənqid atəşinə tutur və Demosfenin «Esxin Filipplə əməkdaşlıq edirdi,
bu
çox dəhşətdir, ey Yer kürəsi, ey Allahlar! Məgər bu doğru deyil?» kimi müraciətləri, xitabları kütlənin
qəlbinə yol tap
ırdı. Bundan sonra Demosfen yazır: «Mən ona görə səndən yaxşı vətəndaş olmuşam ki,
Dostları ilə paylaş: |