29
3.4. Fototeleviziya planalması
Əvvələr hər iki növ planalmanın üstünlüklərini birləşdirməklə televiziya
və fotoqrafiya üsulu birlikdə aparılırdı. Bu prosesin mahiyyəti, obyektin şəkli-
nin çəkilməsi, təsvirin YSP-də avtomatik işlənməsi və hazır şəkillərin televiziya
vasitəsilə yerə ötürülməsindən ibarətdir. Bu planalmada fotoqrafiya sistemi
şəkillərin keyfiyyətini və həlletmə imkanlarını artırır, lakin televiziya şəkilləri
uzaq məsafədən yerə verilərkən, atmosfer maneələri hesabına öz keyfiyyətini
itirir. Bü üsuldan hazırda istifadə edilmir.
3.5. Skaner kosmik planalması
Hazırda kosmik planalmanın bu növü üçün YSP-də müxtəlif məqsədlərlə
qurulmuş çoxspektrli optik-mexaniki skaner sistemlərindən geniş istifadə edilir.
Skanerlərin köməyi ilə ardıcıl alınmış elementlərdə təsvirlər formalaşır. «Ska-
nerləmə - ərazini hər bir element dəqiqliyi ilə daşıyıcı raketin hərəkətinə
köndələn istiqamətdə izləyən və şüa axınını obyektivə və daha sonra işıq
siqnallarını elektrik selinə çevirən nöqtəvi göstəriciyə göndərən skanerləyici
elementlərin (yellənən və ya fırlanan güzgü) köməyi ilə təsvirlərin alınması de-
məkdir. Bu elektrik siqnalları əlaqə kanalları vasitəsilə qəbuledici stansiyalara
verilir (şəkil 3). Ayrı-ayrı elementlərdən-piksellərdən ibarət skaner zolaqların-
dan təşkil olunmuş sahənin şəkli fasiləsiz olaraq, ya maqnit lentinə, ya da
fotolentə həkk olunur. Skaner şəkillərini spektrin bütün diapazonlarında almaq
mümkündür, lakin spektrin görünən və infraqırmızı diapazonlarında alınmış şə-
killər daha effektli hesab olunur.
Şəkil 3. Skaner qurğusunun prinsipial sxemi.
“Meteor” seriyalı YSP-dən verilən skaner planalmasının materiallarından
geologiyada istifadə edilir. Bu peyklərdə müxtəlif konstruksiyalı skaner qurğu-
30
ları qurulmuşdur: kiçik həlletmə imkanlarına malik olan MSU-M, orta imkanlı
MSU-S, konusvari açılan MSU-SK, elektron açılan MSU-E (cədvəl 3).
Cədvəl 3
Skaner qurğularının texniki parametrləri
Parametrlər MSU-M
MSU-S
MSU-SK
MSU-E
Görünüş zolağı,km
Skanerləmə bucağı,dərəcə
Sətrin fəal hissəsində elementlərin sayı
Spektral kanalların sayı
Yerlərdə sətrlər üzrə həlletmə, km
Kütlə, kq
1930
106
1880
4
1
4,5
1380
90
5700
2
0,24
5,5
600
66,5
3614
4
0,175
47
28
2,5
1000
3
0,028
17
Skanerlərin əsas xüsusiyyəti skanerləmə bucağı və çəkilən zolağın eni və
həlletmə qabiliyyətinin ölçüsünü şərtləndəirən ani görmə bucağıdır. Bu bucaq-
ların qiymətindən asılı olaraq, skanerlər dəqiq və icmal (ümumi) görünüşlü
olur. Dəqiq skanerlərin skanerləmə bucağı
5
0
-ə qədər azaldılır, icmal görü-
nüşlü skanerlərdə isə
50
0
- ə qədər artırılır. Buna görə də şəkillərin həlletmə
qabiliyyəti çəkilən zolağın eni ilə tərs mütənasibdir.
5 il ərzində (1976-1980) “Meteor/Priroda”YSP-də qoyulmuş ska-ner
sisteminin istismarı zamanı keçmiş SSRİ-nin ərazisi 400 dəfədən çox çəkilmiş-
dir. 1989-cu il 18 iyunda orbitə çıxarılmış çoxspektrli «Fraqment» skanerləmə
sistemi quraşdırılmışdır. Skaner sisteminin parametrləri aşağıdakılardır:
Görünüş zolağının eni, km……………………………………….........................85
Şəkilçəkmənin tempi, km
2
/san………………………………….........................590
Tam informativlik, bit/san….……………………………………………....5,6 - 10
6
Kanalların sayı …….……………………….……….…………………………. ..85
Obyektivin açılma sahəsi, sm
2
……..……….…..……………………………….358
Kütləsi, kq………………………………………………………………….........280
Yeni nəslə aid olan, 7 diapazonda işləyən “Lendsat – 4 və 5” seriyalı
YSP-də quraşdırılmış “tematik kartoqraf” adlanan skaner tövsiyə olundu. Onun
həlletmə imkanı spektrin görünən diapazonunda 30m, infraqırmızı diapazo-
nunda isə 120 m-dir. Bu skaner böyük informasiya axını verir, lakin onların
işlənilməsi böyük zaman tələb etdiyi üçün şəkillərin verilmə sürəti azalır. Hər
iki kanaldan alınmış şəkillərdəki piksellərin sayı 36 mln.-dan artıqdır. Skaner
qurğusu nəinki Yerin şəklinin alınmasında, hətta radiasiyanın (radiometr skaner
qurğusu ilə) və şüalanmanın intensivliyinin ölçülməsində də (spektrometr
skaner qurğusu) istifadə edilə bilər.
Keyfiyyətinə görə skaner şəkilləri fotoəkslərdən geri qalır. Lakin skaner
şəkillərinin alınmasının sadəliyi, siqnalların müxtəlif YSP-dən Yerə tez bir
zamanda və avtomatik verilməsinə, şəkillərin rəqəmlə göstərilmə imkanlarına,
31
kompyüter proqramlarında korrektənin və işlənilmənin rahatlığına görə bu növ
şəkillər kosmik geologiyada aparıjı yerlərdən birini tutur. Transformasiya olunmuş
skaner şəkilləri kosmik şəkillər kimi sxemlərin tərtibində istifadə edilə bilər.
3.6. Qoloqrafik kosmik planalma
Bu növ planalma kosmik tədqiqatların çox nadir növüdür. O, Sankt-
Peterburuqun bir qrup alimləri: V.V.Şarkov, Z.O. Quryeva və E.N.Kildyuşevski
tərəfindən şelf zonalarının kosmik fəzadan öyrənilməsi üçün təklif edilmişdir.
Obyektin, işıq dalğalarının qeydiyyatı yolu ilə alınmış həcmi təsvirinə
qoloqramma-interferensiya təsviri deyilir. Üsul planalma obyektindən səpələ-
nən, əks olunan dalğaların qeydə alınmasına əsaslanır. Fotolövhədə qoloqrafik
həcmi təsvir formalaşır və sonradan fotoəks yolu ilə plan və ya perspektiv
şəkillərə çevrilir. Yer səthinin YSP-dən öyrənilməsi üçün qoloqrafik planalma
digər üsullarla birlikdə həyata keçirilərsə, bu, müəyyən dərəcədə deşifrələmənin
dəqiqliyini artırmağa imkan verər.
3.7. Radiolokasiya (radar) planalması
Radiolokasiya planalması (RL) distansion tədqiqatların əsas üsullarından
biridir və əsasən planet səthinin müxtəlif təbii amillərlə əlaqədar (bulud,duman
və s.) birbaşa müşahidəsinin çətinləşdiyi zaman istifadə edilir. Bu planalma
günün qaranlıq hissəsində da aparıla bilər. RL planalmada adətən təyyarə və ya
YSP-də qurulmuş radiolokatorlardan istifadə edilir.
RL planalması elektromaqnit spektrinin radiodiapazonunda aparılır.
Planalmanın mahiyyəti öyrənilən obyektdən normal üzrə əks olunan və
daşıyıcının kənarında qurulmuş qəbuledicidə qeyd olunan radiosiqnalların
göndərilməsindən ibarətdir.
Bu siqnalların qəbulediciyə qayıtma vaxtı obyektə qədər olan məsafədən
asılıdır. Radiolokatorun bu zondlayan impulsların obyektə qədər və geriyə
qayıtma vaxtını qeyd edən iş prinsipindən RL-şəkillərin alınması üçün istifadə
edilir. Burada şəkillər sətir boyu gəzən işıq ləkəsi vasitəsilə formalaşır. Obyekt
nə qədər uzaq olarsa, əks olunan siqnalın xüsusi kinokamera ilə birləşdirilmiş
elektron – şüa borusunda qeydə alınmasına sərf edilən vaxt bir o qədər çox
olacaqdır.
Keçmiş SSRİ-də “Toros” təyyarə radiolokasiya stansiyası çox ge-niş
istifadə edilirdi. Onun köməyi ilə bir gün ərzində 1: 90 000 və 1:180 000
miqyaslı iki yan icmal zolaqları almaq mümkün olmuşdur.
Təyyarədəki “Toros” stansiyası ilə arktik dənizlərdə buz örtüyünün
öyrənilməsi və geoloji tədqiqatlar üçün istifadə edilir. RL-planalma distansion
zonlamada ən operativ və məhsuldar üsuldur. Onun həlletmə imkanları 10 min-
Dostları ilə paylaş: |