Nəzərə alsaq ki, soyuq və şaxtalı havalarda insanların tələsməsi və sürüşkən yerlərdə
hərəkət edərkən yararlı olmayan ayaqqabıları geymələri müxtəlif sınıqların, əzələ
dartınmalarının və kəllə-beyin travmalarının almaları ehtimalını daha da artırır.
Qarın yağması, külək, temperaturun tez-tez dəyişməsi və yolların buz bağlaması qış
zədələnmələrinin artması üçün münbit şərait yaradır.
Sallaq buzun başınızın üzərinə düşməsi və ya sırsıraya yıxılaraq başın zədələnməsi
beyin silkələnməsinə gətirə bilər.
Müxtəlif mexaniki zədələrlə yanaşı qış sizə həm də aşağı temperaturun təsirindən
termik zədəni yetirə bilər. Söhbət donmadan gedir. Donma sizə yalnız şaxtalı hava
zamanı deyil, həm də temperaturun sıfır dərəcəyə yaxın olduğu halda belə zərər yetirə
bilər. Bunun üçün bir neçə amilin olması kifayətdir: rütubətli hava, aşağı temperatur və
soyuq külək.
Donmaya əsasən ayaq və əl barmaqları, burun, qulaqlar və yanaqlar məruz qalır.
Hidroloji fövqəladə hadisələr:
Suyun səviyyəsinin qalxması (daşqınlar) və düşməsi.
Daşqın
- ərazinin surətlə su qatı ilə örtülməsidir və bu zaman ərazinin xeyli hissəsini
müəyyən müddətə su basır. Səbəbi adətən, leysan yağışları və qarın surətlə əriməsidir.
Belə hal su qovşaqları, su-elektrik bəndlərinin zəlzələ, müharibə, terror və digər
səbəblərdən yarılması nəticəsində də baş verə bilər ki, bu zaman xeyli ərazi, yaşayış
məntəqələri su altında qalır.
Daşqın çayların su rejimində hər il təkrar olunan dövr. Qarın və buzların əridiyi,
yağışın ən çox yağdığı vaxtda olur. Daşqınlar çay hövzəsinin yerləşdiyi ərazinin fiziki-
coğrafi, iqlim şəraitindən asılı olaraq çaylarda rejim fazasıdır və bu il ərzində əsasən yaz
və payız fəsillərində baş verir. Müstəsna hallarda ayrı-ayrı dövrlərdə də ola bilər.
Çayların suyunun artması, səviyyəsinin qalxması, yatağın tamamilə su altında qalması,
bəzən də sahilləri basması ilə səciyyələnir. Çayların illik axımının 60-80%-ə qədəri
daşqın dövrünə düşür.
Sahildən çıxan çay və ya dəniz suyu qurunu, ətrafı basır. Güclü yağışlardan sonra
çayda daşqın əmələ gəlir.
Daşqın zonası - çaykənarı və ona bitişik ərazidə yerləşən və daşqın nəticəsində su
basmasına məruz qalan torpaq sahəsidir. Daşqın zonasını müəyyən etmək üçün əlli ildən
bir təkrarlanmaq ehtimalı olan daşqın əsas götürülür.
Daşqın zonalarının hüdudları, sahil mühafizə zolaqları çayın daşqınının gücünə uyğun
təyin edilir. Bu ərazilərdə təbiətdən istifadəyə və təsərrüfat fəaliyyətinə məhdudiyyətlər
və qadağalar müəyyən edilərək, onların tətbiq edilməsi xüsusi rejimə uyğun həyata
keçirilir.
Daşqın zonaları və onların mühafizə zolaqlarının hüdudlarında daşqın zonası rejimi
barədə əhali məlumatlandırılır və ona müvafiq olaraq hər bir zolaqda torpaqdan istifadə
üzrə tövsiyələr verilir.
Su hövzələrinin daşması.
qlim dəyişiklikləri şəraitində Kür və Araz çaylarının Azərbaycandan keçən hissəsində
suyun səviyyəsinin yüksəlməsi və daşqınlar nəticəsində su hövzələrinin mühafizə
bəndlərinin dağılması ilə əlaqədar yaranmış vəziyyətdir.
Fəlakət zonasında yaranmış vəziyyət əhaliyə ziyan vuru, mümkün ekoloji qəzalara
səbəb olur.
Respublikamızda aprel-may aylarında çayların daşması və mənsəbinin dəyişməsi,
böyük ərazilərin su altında qalması nəticəsində münbit torpaqlara, eləcə də həmin
ə
razilərin flora və faunasına ziyan dəyir.
Su hövzələrindəki suyun böyük miqdarda, həcmdə olması mühafizə bəndlərinin
dağılması zamanı ətraf əraziləri su qatı ilə örtür, çoxlu insan və digər canlıların həyatına,
təbiətə böyük təhlükə yaradır. Yollar dağılır, nəqliyyat tunelləri su ilə dolaraq, keçilməz
olurlıar.
Yeraltı suların səviyyəsinin qalxması (subasma).
Yer səthindən dərində, süxurların məsamələrində, laylar arasında və başqa boşluqlarda
yerləşən suya yeraltı su deyili.
Yeraltı suların müxtəlif növləri var. Bunlardan məsamə suyu, məsamə-lay suyu,
məsamə-çat-lay suyu, lil suyu, torpaq suyu, arteziyan suyu, vulkanik su, geyzer suyunu
göstərmak olar.
Yeraltı suların təsnifatı: Yeraltı sular mənşəyinə, yaşına, yatım şəraitinə, kimyəvi
tərkibinə və digər xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif siniflərə bölünür.
Atmosfer çöküntülərinin süxurların məsamələri və çatlarından süzülüb, başqa bir layda
toplanması nəticəsində infiltrasiya sularının yığımı əmələ gəlir.
Yeraltı suların qalxması nəticəsində subasma əmələ gəlir və həmin fəsadlar daşqınlara
gətirib çıxarır.
Geoloji fövqəladə hadisələr:
Sel
- sel adətən qəflətən başlayır. Güclü leysan yağışları, bəzən də qarın sürətlə
ə
rinməsi nəticəsində dağ yamaclarından axıb tökülən su özü ilə gil, qum, çınqıl, daş və
hətta qaya parçaları gətirir, qarşısına çıxan hər şeyi- ağacları, binaları, qurğuları dağıdır,
ə
kin sahələrini, körpüləri, bir sıra hallarda sənaye və kənd təsərrufatı tikililərini məhv
edir. Selin başlanmasını gördükdə, ərazinin hündürlüklərinə qalxmağa çalışın. Binada
olduqda - yuxarı mərtəbələrə, evin damına qalxın.
Sel hadisələrinin yaranmasına əsas səbəb ərazinin fiziki-coğrafi şəraiti, o cümlədən,
oroqrafik-geomorfoloji quruluşu - iqlim, torpaq, bitki örtüyü və hidrometeoroloji
proseslər təşkil edir. Sellər çay suları olan və olmayan dərələrdə qəflətən yağan şiddətli
yağışlar və ya temperaturun artması ilə qısa müddətdə sürətlə əriyən qar suları hesabına
yaranır. Bəzən faza rejimi kimi baş verən daşqınlara sel hadisəsi kimi baxırlar. Bu
düzgün deyil.
Sel və daşqın hadisələrini fərqləndirmək lazımdır. Daşqınlar çay hövzəsinin yerləşdiyi
ə
razinin fiziki-coğrafi, iqlim şəraitindən asılı olaraq çaylarda rejim fazasıdır və bu il
ə
rzində əsasən yaz və payız fəsillərində baş verir. Müstəsna hallarda ayrı-ayrı dövrlərdə
də ola bilər. Sel və daşqın axımlarını fərqləndirən əsas cəhətlərindən biri də odur ki, sel
axımlarında gətirmə-aşınma materialları daha çox üstünlük təşkil edir və sellərin 1m³ su
kütləsinin təxminən 65-70%-i gətirmə materialları, qalanını su kütləsi təşkil edir.
Daşqınlarda isə bu əksinədir.
Sel axımları tərkibindəki maddələrinin həcminə görə 3 yerə bölünür:
Sulu-daşlı sellər;
Sulu-palçıqlı sellər;
Daşlı-palçıqlı sellər.
Sellər növlərinə görə 2 yerə ayrılır:
- Turbulentli sellər;
Dostları ilə paylaş: |