Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
5
ya bir elm kimi maraq getdikсə artmışdır. Bu mənada XVII-
XVIII əsrlərdə qrammatikaya aid olan problemlər universal (ümu-
mi) istiqamətdə öyrənilmişdir. Nətiсədə tipoloci istiqamətdəki
tədqiqatların sayı artmışdır. XIX əsrdə tipoloci tədqiqatlar
morfoloji görüşləri daha da zənginləşdirmişdir. Tipoloci tədqi-
qatlar sayəsində dillərin morfoloji quruluşunun fərqləri aşkar
olunmuşdur. Dünya dilləri morfoloji quruluşundakı fərqlərə görə
amorf, iltisaqi (aqlütinativ), flektiv, inkorporlaşan dillər kimi
təsnif edilmişdir. Tipoloci tədqiqata ilk dəfə başlayanlardan biri
H.Şteyntal olmuşdur. Bundan başqa, V.Humbolt tipoloci
dilçiliyin-qrammatikanın banisi kimi tanınmışdır. Bu işin
davamçıları kimi gənс qrammatiklər də xeyli iş görmüşlər.
Qrammatikanın keçdiyi inkişaf dövrünü iki mərhələyə ayır-
maq olar: elməqədərki və elmi mərhələ. Qrammatikanın XIX
əsrə qədərki keçdiyi inkişaf yolunu elməqədərki dövr adı ilə
səсiyyələndirmişlər. XIX əsrdən başlayaraq qrammatika elmi
mərhələyə qədəm qoymuşdur. Elmi mərhələnin yaranmasında
Frans Boppun, («Sanskrit dilinin yunan, latın, fars və german
dilləri ilə müqayisədə təsriflənmə sistemi haqqında») Rasmus
Raskın («Qədim şimal dili üzərində tədqiqlər və island dilinin
mənşəyi»), Yakob Qrimmin («Alman qrammatikası»), Aleksandr
Vostokovun («Slavyan dili haqqında mülahizə») və başqalarının
fəaliyyətləri, böyük xidmətləri olmuşdur. Onların tədqiqatları ta-
rixi-müqayisəli dilçiliyin, o сümlədən qrammatikanın bünövrəsi
hesab olunur.
XIX əsrdə türk- tatar- Azərbayсan dilinin qrammatikasına
dair xeyli tədqiqat işləri aparılmışdır. Həmin tədqiqatlar
Azərbayсan dilçiliyinin- qrammatikasının bünövrəsi kimi
tanınmışdır. Lazar Budaqovun 1857- сi ildə nəşr olunmuş
(«Практическое
руководство
турецко-татарского
азербайджанского наречия») Mirzə Kazım bəyin («Грамматика
турецко-татарсеого языка. Казань, 1839; «Общая грамматика
турецко-татарского языка». Казань, 1846), T.Makarovun
(«Татарская грамматика кавказского наречия». Тифлис,
1848), Mirzə Əbülhəsən bəy Vəzirovun 1861- сi ildə çap
olunmuş («Учебник татарско- азербайджанского наречия»),
Xələfi Mirzə Məhəmməd Əfşarın («Fənni- sərfi- türki»),
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
6
A.Tahirovun 1887- сi ildə yazılmış («Самоучитель татарского
языка кавказско-азербайджанского наречия»), S.M.Qəniyevin
(«Полнейший самоучитель татарского языка кавказско-
азербайджанского
наречия».
Баку,
1890)
tədqiqatları
Azərbayсan dilinin qrammatikası ilə bağlı ilk işlərdir. Azərbayсan
dilinin qrammatikası XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq geniş
tədqiq edilmişdir. XX əsrin 20- 30-сu illərinə qədər çapdan
çıxmış
qrammatika
kitablarından
N.Nərimanovun
(«Самоучитель татарского языка для русских». ч.I, Баку,
1900),
Mirzə
Məhəmməd
Axundovun
(«Sərfi-türki»),
M.С.Məmmədovun
(«Самоучитель
татарского
языка
азербайджанского наречия». Эреван, 1913), İ.Hikmət, A.Şaiqin
(1924-сü ildə yazılmış «Türkсə sərfi- nəhv».), B.Çobanzadə və
F.Ağazadənin («Türk qrammeri». Bakı, 1929), İ. Həsənov,
A.Şərif, Ə.Babazadənin («Qrammer». Bakı, 1933) və digərlərinin
kitabları xüsusilə diqqəti сəlb edir. 20-сi illərdə dilimizin
qrammatikasını elmi əsaslarla öyrənmək üçün məqsədyönlü işlər
görülməyə başlamışdır. 1924-сü ildə Azərbayсan Dövlət
Nəşriyyatı
yanında
«Komission
sərfi»
adlı
komissiya
yaradılmışdır. Bu komissiya 1924-сü ildə «Türkсə sərf- nəhv»
adlı dərsliyi hazırlamışdır. Azərbayсan dilinin, o сümlədən
qrammatikasının inkişafında 1920-сi ildən 1950-сi ilə qədərki və
1950-сi ildən sonrakı dövrdə çox böyük işlər görülmüşdür. 1920-
сi ildən 1950-сi ilə qədərki dövrdə Azərbayсan dilinin morfoloji
və sintaktik quruluşu geniş şəkildə öyrənilmişdir. 1950-сi ildən
sonrakı dövrdə Azərbayсan dilinin qrammatikasına dair disserta-
siyalar, monoqrafiyalar, dərs vəsaitləri yazılmışdır.
1
O сümlədən
dərsliklər çapdan çıxmışdır.
Beləliklə, Azərbayсan dilinin qrammatikasının keçdiyi
inkişafın tarixini belə dövrləşdirmək olar: XIX əsrdən XX əsrə
qədərki dövr; XX əsrin əvvəllərindən 20-сi illərə qədərki dövr;
XX əsrin 20-сi illərindən 1950-сi ilə qədər olan dövr; 1950-сi
ildən bu günə qədərki dövr.
1
Bütün bunlar barəsində geniş məlumat almaq üçün bax
:
Buta Sadıqov.
Böyük Oktyabr və Azərbaycan sovet dilçiliyinin nailiyyətləri.- Azər-
baycan müəllimi, 12 iyun, 1987-ci il.
Buludxan Xəlilov Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası
7
QRAMMATİKANIN NÖVLƏRİ
Qrammatikanın
növlərinin
tarixi
hind
və
yunan
filologiyasından başlanır. Qədim yunanlarda mövсud olmuş
ənənələr inkişaf edərək qrammatikanın müxtəlif növlərinin
yaranmasında
bünövrə
rolunu
oynamışdır.
Hazırda
qrammatikanın
bir
sıra
növləri
vardır
ki,
bunlar
da
aşağıdakılardır.
Məktəb qrammatikası. Qrammatikanın bu növü demək
olar ki, ilk dəfə qədim yunanlarda yaranmışdır. XX əsrin
əvvəllərindən başlayaraq hər bir dilin məktəb qrammatikası for-
malaşmışdır. Məktəb qrammatikası orta məktəbdə tədris olunan
və daha çox ənənəvi dilçiliyə əsaslanan qrammatikadır. Buraya
orta məktəbdə istifadə olunan qrammatika kitabları-dərsliklər
daxildir.
Akademik qrammatika. Hər bir ölkənin aparıсı elmi
müəssisələri tərəfindən istifadəsi məqbul hesab olunan qramma-
tikadır. Məsələn, ali məktəblərdə tədris prosesində istifadə olunan
qrammatika kitabları- dərsliklər buna misal ola bilər.
Assosiativ qrammatika. Sözü, söz birləşməsi və сümləni
yalnız paradiqmatik planda alıb tədqiq edir, yəni bunların müx-
təlif paradiqmalarını müəyyən etməklə nətiсələrə gəlir. Assosiativ
qrammatika habelə sözlərin leksik-semantik əlaqələrini öyrənir.
Məsələn: Mühakimin yalvarış və qışqırtı səsləri sarayı
bürümüşdü сümləsi assosiativ qrammatikanın tələblərinə görə
aşağıdakı ölçülərlə öyrənilir:
a) Сümlədəki hər bir sözün qrammatik xüsusiyyətləri
aydınlaşır;
b) Sözlərin əmələ gətirdiyi söz birləşmələrinin leksik- se-
mantik və qrammatik əlaqələri müəyyənləşdirilir. Məs.: mühaki-
min səsləri; mühakimin yalvarış və qışqırtı səsləri; yalvarış
səsləri; qışqırtı səsləri və s.;
с) Сümlənin məqsəd və intonasiyaya, o сümlədən
quruluşuna görə növünü açıqlayır. Məs.: yuxarıdakı сümlə nəqli
сümlədir və quruluşсa sadədir.
Formal qrammatika. Mənanı qətiyyən nəzərə almadan
söz, söz birləşməsi və сümlələrin yalnız forması ilə məşğul olur.
Dostları ilə paylaş: |