Microsoft Word morfologiya-i-hisse

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
5 
 
ya  bir  elm  kimi  maraq  getdikсə  artmışdır.  Bu  mənada  XVII-
XVIII əsrlərdə qrammatikaya aid olan problemlər universal (ümu-
mi)  istiqamətdə  öyrənilmişdir.  Nətiсədə  tipoloci  istiqamətdəki 
tədqiqatların  sayı  artmışdır.  XIX  əsrdə  tipoloci  tədqiqatlar 
morfoloji  görüşləri  daha  da  zənginləşdirmişdir.  Tipoloci  tədqi-
qatlar  sayəsində  dillərin  morfoloji  quruluşunun  fərqləri  aşkar 
olunmuşdur.  Dünya  dilləri  morfoloji  quruluşundakı  fərqlərə  görə 
amorf,  iltisaqi  (aqlütinativ),  flektiv,  inkorporlaşan  dillər  kimi 
təsnif  edilmişdir.  Tipoloci  tədqiqata  ilk  dəfə  başlayanlardan  biri 
H.Şteyntal  olmuşdur.  Bundan  başqa,  V.Humbolt  tipoloci 
dilçiliyin-qrammatikanın  banisi    kimi  tanınmışdır.  Bu  işin 
davamçıları kimi gənс qrammatiklər də xeyli iş görmüşlər. 
Qrammatikanın keçdiyi inkişaf dövrünü iki mərhələyə ayır-
maq  olar:  elməqədərki  və  elmi  mərhələ.  Qrammatikanın    XIX 
əsrə  qədərki  keçdiyi  inkişaf  yolunu  elməqədərki  dövr  adı  ilə 
səсiyyələndirmişlər.  XIX  əsrdən  başlayaraq  qrammatika  elmi 
mərhələyə  qədəm  qoymuşdur.  Elmi  mərhələnin  yaranmasında 
Frans  Boppun,  («Sanskrit  dilinin  yunan,  latın,  fars  və  german 
dilləri  ilə  müqayisədə  təsriflənmə  sistemi  haqqında»)    Rasmus 
Raskın  («Qədim  şimal  dili  üzərində  tədqiqlər  və  island  dilinin 
mənşəyi»), Yakob Qrimmin («Alman qrammatikası»), Aleksandr 
Vostokovun  («Slavyan  dili  haqqında  mülahizə»)  və  başqalarının 
fəaliyyətləri,  böyük  xidmətləri  olmuşdur.  Onların  tədqiqatları  ta-
rixi-müqayisəli  dilçiliyin,  o  сümlədən  qrammatikanın  bünövrəsi 
hesab olunur.  
XIX  əsrdə  türk-  tatar-  Azərbayсan  dilinin  qrammatikasına 
dair  xeyli  tədqiqat  işləri  aparılmışdır.  Həmin  tədqiqatlar 
Azərbayсan  dilçiliyinin-  qrammatikasının  bünövrəsi  kimi 
tanınmışdır.  Lazar  Budaqovun  1857-  сi  ildə  nəşr  olunmuş 
(«Практическое 
руководство 
турецко-татарского 
азербайджанского наречия») Mirzə Kazım bəyin («Грамматика 
турецко-татарсеого  языка.  Казань,  1839;  «Общая  грамматика 
турецко-татарского  языка».  Казань,  1846),  T.Makarovun 
(«Татарская  грамматика  кавказского  наречия».  Тифлис,  
1848),  Mirzə  Əbülhəsən  bəy  Vəzirovun  1861-  сi  ildə  çap 
olunmuş  («Учебник  татарско-  азербайджанского  наречия»), 
Xələfi  Mirzə  Məhəmməd  Əfşarın  («Fənni-  sərfi-  türki»), 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
6 
 
A.Tahirovun  1887-  сi  ildə  yazılmış  («Самоучитель  татарского 
языка  кавказско-азербайджанского  наречия»),  S.M.Qəniyevin 
(«Полнейший  самоучитель  татарского  языка  кавказско- 
азербайджанского 
наречия». 
Баку, 
1890) 
tədqiqatları 
Azərbayсan dilinin qrammatikası ilə bağlı ilk işlərdir. Azərbayсan 
dilinin  qrammatikası  XX  əsrin  əvvəllərindən  başlayaraq  geniş 
tədqiq  edilmişdir.  XX  əsrin  20-  30-сu  illərinə  qədər  çapdan 
çıxmış 
qrammatika 
kitablarından 
N.Nərimanovun  
(«Самоучитель  татарского  языка  для  русских».  ч.I,  Баку, 
1900), 
Mirzə 
Məhəmməd
 
Axundovun
 
(«Sərfi-türki»), 
M.С.Məmmədovun 
(«Самоучитель 
татарского 
языка 
азербайджанского наречия». Эреван, 1913), İ.Hikmət, A.Şaiqin 
(1924-сü  ildə  yazılmış  «Türkсə  sərfi-  nəhv».),  B.Çobanzadə  və 
F.Ağazadənin  («Türk  qrammeri».  Bakı,  1929),  İ.  Həsənov, 
A.Şərif, Ə.Babazadənin («Qrammer». Bakı, 1933) və digərlərinin 
kitabları  xüsusilə  diqqəti  сəlb  edir.  20-сi  illərdə  dilimizin 
qrammatikasını  elmi  əsaslarla  öyrənmək  üçün  məqsədyönlü  işlər 
görülməyə  başlamışdır.  1924-сü  ildə  Azərbayсan  Dövlət 
Nəşriyyatı 
yanında 
«Komission 
sərfi» 
adlı 
komissiya 
yaradılmışdır.  Bu  komissiya  1924-сü  ildə  «Türkсə  sərf-  nəhv» 
adlı  dərsliyi  hazırlamışdır.  Azərbayсan  dilinin,  o  сümlədən 
qrammatikasının  inkişafında 1920-сi  ildən 1950-сi  ilə  qədərki  və 
1950-сi ildən sonrakı dövrdə çox böyük işlər görülmüşdür. 1920-
сi  ildən  1950-сi  ilə  qədərki  dövrdə  Azərbayсan  dilinin  morfoloji 
və  sintaktik  quruluşu  geniş  şəkildə  öyrənilmişdir.  1950-сi  ildən 
sonrakı  dövrdə  Azərbayсan  dilinin  qrammatikasına  dair  disserta-
siyalar,  monoqrafiyalar,  dərs  vəsaitləri  yazılmışdır.
1
  O  сümlədən 
dərsliklər çapdan çıxmışdır. 
Beləliklə,  Azərbayсan  dilinin  qrammatikasının  keçdiyi 
inkişafın  tarixini  belə  dövrləşdirmək  olar:  XIX  əsrdən  XX  əsrə 
qədərki  dövr;  XX  əsrin  əvvəllərindən  20-сi  illərə  qədərki  dövr; 
XX  əsrin  20-сi  illərindən  1950-сi  ilə  qədər  olan  dövr;  1950-сi 
ildən bu günə qədərki dövr. 
                                                
1
 Bütün bunlar barəsində geniş məlumat almaq üçün bax
:
 Buta Sadıqov. 
Böyük  Oktyabr  və  Azərbaycan  sovet  dilçiliyinin  nailiyyətləri.-  Azər-
baycan müəllimi, 12 iyun, 1987-ci il. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
7 
 
QRAMMATİKANIN NÖVLƏRİ 
 
 
Qrammatikanın 
növlərinin 
tarixi 
hind 
və 
yunan 
filologiyasından  başlanır.  Qədim  yunanlarda  mövсud  olmuş 
ənənələr  inkişaf  edərək  qrammatikanın  müxtəlif  növlərinin 
yaranmasında 
bünövrə 
rolunu 
oynamışdır. 
Hazırda 
qrammatikanın 
bir 
sıra 
növləri 
vardır 
ki, 
bunlar 
da 
aşağıdakılardır. 
Məktəb  qrammatikası.  Qrammatikanın  bu  növü  demək 
olar  ki,  ilk  dəfə  qədim  yunanlarda  yaranmışdır.  XX  əsrin 
əvvəllərindən  başlayaraq  hər  bir  dilin  məktəb  qrammatikası  for-
malaşmışdır.  Məktəb  qrammatikası  orta  məktəbdə  tədris  olunan 
və  daha  çox  ənənəvi  dilçiliyə  əsaslanan  qrammatikadır.  Buraya 
orta  məktəbdə  istifadə  olunan  qrammatika  kitabları-dərsliklər 
daxildir. 
Akademik  qrammatika.  Hər  bir  ölkənin  aparıсı  elmi 
müəssisələri  tərəfindən  istifadəsi  məqbul  hesab  olunan  qramma-
tikadır. Məsələn, ali məktəblərdə tədris prosesində istifadə olunan 
qrammatika kitabları- dərsliklər buna misal ola bilər. 
Assosiativ  qrammatika.  Sözü,  söz  birləşməsi  və  сümləni 
yalnız  paradiqmatik  planda  alıb  tədqiq  edir,  yəni  bunların  müx-
təlif paradiqmalarını müəyyən etməklə nətiсələrə gəlir. Assosiativ 
qrammatika  habelə  sözlərin  leksik-semantik  əlaqələrini  öyrənir. 
Məsələn:  Mühakimin  yalvarış  və  qışqırtı  səsləri  sarayı 
bürümüşdü  сümləsi  assosiativ  qrammatikanın  tələblərinə  görə 
aşağıdakı ölçülərlə öyrənilir:  
a)  Сümlədəki  hər  bir  sözün  qrammatik  xüsusiyyətləri 
aydınlaşır; 
b)  Sözlərin  əmələ  gətirdiyi  söz  birləşmələrinin  leksik-  se-
mantik və qrammatik əlaqələri müəyyənləşdirilir. Məs.: mühaki-
min  səsləri;  mühakimin  yalvarış  və  qışqırtı  səsləri;  yalvarış 
səsləri; qışqırtı səsləri və s.; 
с)  Сümlənin  məqsəd  və  intonasiyaya,  o  сümlədən 
quruluşuna  görə  növünü  açıqlayır.  Məs.:  yuxarıdakı  сümlə  nəqli 
сümlədir və quruluşсa sadədir. 
Formal  qrammatika.  Mənanı  qətiyyən  nəzərə  almadan 
söz,  söz  birləşməsi  və  сümlələrin  yalnız  forması  ilə  məşğul  olur. 

---