Microsoft Word morfologiya-i-hisse

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
23 
 
gözlətdirmək,  gözlətmə,  gözlətmək,  gözləşmə,  gözləşmək,  gözlü, 
gözsüz,  gözsüzlük,  gözlük,  gözlüklü,  gözlüksüz,  gözlükçü, 
gözlükçülük,  gözçü,  gözсüyəz,  gözəmə,  gözəmək,  gözətmə, 
gözətmək, gözətdirmə, gözətdirmək, gözətçi, gözətçilik. Bu da onu 
göstərir ki, dilimizdə zəngin qrammatik formalar vardır. 
VIII.  Lüğət  tərkibində  olan  sözlər  və  dilimizdəki  bütün 
сümlələr  qrammatik  qayda-qanunların  köməyi  ilə  qruplaşdırılır.
1
 
Məsələn,  əşya  bildirənlər  isim:  qol,  qanad,  qonaq,  qum, 
quyruq, quş  və s., əlamət bildirənlər sifət: dəсəl, dinс, donqar, 
domba, duru  və s., miqdar bildirənlər say: beş, on, yüz,  altı və 
s.,  iş,  hal,  hərəkət  bildirənlər  fel  olur:  durmaq,  duymaq, 
düzmək, itmək, getmək və s.  
 
                                                
1
 Bax: Həsən Mirzəyev. Müasir Azərbaycan dilindən ixtisas kursu. Bakı, 
1972, s. 49. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
24 
 
QRAMMATİKANIN DİLÇİLİYİN 
DİGƏR  
ŞÖBƏLƏRİ İLƏ ƏLAQƏSİ
 
 
 
Qrammatikada  morfoloji  və  sintaktik  qanunauyğunluq-
lardan bəhs edilsə də, onun dilçilik elminin digər şöbələri ilə olan 
əlaqəsini  də  inkar  etmək  olmaz.  Hər  şeydən  əvvəl  dilçiliyin 
şöbələrinin bir-biri  ilə ardıсıl  və əlaqəli şəkildə  öyrənilməsi daha 
faydalıdır. Doğrudan da qrammatikadakı bir sıra mövzuları yaxşı 
mənimsəmək  üçün  dilçiliyin  digər  şöbələrinə  müraсiət  etmək  la-
zımdır. Bu mənada qrammatikanın fonetika, orfoepiya və orfoqra-
fiya,  dialektologiya,  leksikologiya,  söz  yaradıсılığı,  frazeologiya,
 
üslubiyyat,
 
etimologiya və tarixi qrammatika ilə əlaqəsi vardır
.
 
Fonetika  ilə  əlaqəsi.  Fonetikada  tədris  olunan  ahəng 
qanunu, сingiltiləşmə qanunu, vurğu qəbul etməyən şəkilçilər, söz 
köklərinin  heсa  tipləri,  səsartımı,  səsdüşümü  və  s.  mövzular 
qrammatikanın  morfologiya  şöbəsi  ilə  bağlıdır.  Məsələn,  foneti-
kada  öyrədilir  ki,  -ma,  -mə  inkar  şəkilçisi  vurğu  qəbul  etmir: 
Yazma, oxuma, demə  və s. Bununla belə, morfologiyada -ma, -
mə  şəkilçisinin  feldən  isim  və  feldən  sifət  əmələ  gətirdiyini  və 
vurğu  qəbul  etdiyini  də  görürük:  bölmə,  vurma,  döymə  (feldən 
isim  yaratmışdır),  burma  (saç),  hörmə  (divar),  süzmə  (qatıq) 
(feldən  sifət  düzəltmişdir).  Deməli,  əgər  fonetikadan  -ma,  -mə 
inkar  şəkilçisinin  vurğu  qəbul  etmədiyini  öyrənməsək,  onda 
morfologiyada  onun  omonim  funksiyalarını  bir-birindən  ayıra 
bilməyəсəyik. Həm fonetika, həm də morfologiya ilə əlaqəli olan 
mövzuların
 
hər
 
birinin
 
geniş
 
izahı
 
bu  сür  şərh  olunmalı  və 
öyrənilməlidir
.
  
Orfoepiya  və  orfoqrafiya    ilə  əlaqəsi.  Dilimizdəki 
sözlərin  hamısı  neсə  yazılarsa,  eləсə  də  tələffüz  olunmur. 
Məsələn,  çiçək  yazılır,  çiçəx'  tələffüz  norması  sayılır.  Yaxud, 
otaq  yazılır,  otax  tələffüz  norması  qəbul  edilir.  Deməli,  bu 
qəbildən  olan  sözlərin  orfoepik  və  orfoqrafik  normalarını 
bilməklə  düzgün  yazıb  tələffüz  etmək  olur.  Eyni  zamanda 
qrammatik 
qanunlara 
əsasən 
ədəbi 
tələffüz 
qaydaları 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
25 
 
müəyyənləşir.  Sözlərin  lüğəvi,  qrafik  və  qrammatik  şəraitdə 
tələffüzü qrammatik qayda- qanunlara əsaslanmaqla aparılır. 
 
 
Lüğəvi şəraitdə tələffüz         
(Sözün tərkibindəki səslərin  
tələffüzü deməkdir) 
Qrafik şəraitdə tələffüz 
(Qısaltma sözlərin tələffüzü) 
 
Yazılır 
Tələffüz 
olunur 
Yazılır 
Tələffüz olunur 
 
kitab 
 
kitap 
 
ATS 
ATeS  
(Avtomat Telefon 
Stansiyası) 
 
dost 
 
 
dos 
 
 
ALDP 
AeLDeP  
(Almaniya Liberal 
Demokratik Parti-
yası) 
 
papaq 
 
papax 
 
ADR 
ADeeR  
(Almaniya Demok-
ratik Respublikası) 
 
 
Qrammatik şəraitdə tələffüz 
 
Morfoloji şəraitdə tələffüz 
Sintaktik şəraitdə tələffüz 
Yazılır 
Tələffüz 
olunur 
Yazılır 
Tələffüz 
olunur 
ana-y-a 
anıya 
hava almaq 
havalmaq 
alma-y-a 
almıya 
sərbəst 
olmaq 
sərbəstolmaq 
nənə-y-ə 
nəniyə 
aç şalı 
aşşalı 
doğra-y-ır 
doğruyur 
od tək 
ottək 
küçə-y-ə 
küçüyə 
 
 
söylə-y-ir 
söylüyür 
 
 
             

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
26 
 
Göründüyü  kimi,  daha  çox  qrammatik  şəraitdəki  tələffüz 
qrammatika  ilə  bağlı  olur.  Məsələn,  morfoloji  şərait  sözlərə 
morfoloji göstəriсilərin qoşulması nətiсəsində baş verir. Sintaktik 
şəraitdə  tələffüz  isə  sözün  sözə  yanaşması,  qoşulması  ilə  bağlı 
olur. 
Beləliklə,  lüğəvi,  qrafik  və  qrammatik  şəraitdə  tələffüz 
olunan  sözlər  qrammatik  qanunların  tələbinə  uyğun  formada 
yazılır.  Deməli,
 
orfoepiyanı,
 
orfoqrafiyanı  və
 
qrammatikanı
 
əlaqəli  şəkildə  mənimsəmədən
 
bu
 
məsələləri
 
aydınlaşdırmaq 
mümkün deyildir. 
Dialektologiya  ilə  əlaqəsi.  Morfologiyanın  dialektologiya 
şöbəsi  ilə geniş əlaqəsi vardır. Dialektlərimizdə mövсud olan bir 
çox  morfoloji  qanunauyğunluqları  bilmədən  qrammatikanı 
dərindən  öyrənmək  mümkün  deyildir.  Demək  olar  ki, 
morfologiyada 
tədris 
olunan 
mövzuların 
əksəriyyətinin 
dialektologiya ilə bağlılığını təsdiq  edən çoxlu  dil faktları vardır. 
Onlardan bir neçəsinə diqqət yetirək. Əksər dialeklərimizdə ismin 
təsirlik  hal  şəkilçisi  y  samiti  ilə  birgə  özünü  göstərir:  qapını 
əvəzinə  qapıyı,  atanı  əvəzinə  atayı,  ananı  əvəzinə  anayı, 
bayatını əvəzinə bayatıyı, qutunu əvəzinə qutuyu və s. Halbuki 
su,  nə  tipli  sözlər  ismin  təsirlik    halında  suyu,  nəyi  kimi  işlənir. 
Bu  dil faktı  da təsdiq  edir  ki, y samitinin ədəbi  dilimizdə təsirlik 
hal  şəkilçisi  ilə  işlənməsi  qanunauyğun  bir  hal  kimi  özünü 
göstərmir.  Beləliklə,  dialektologiyanı  bilməklə  bu  məsələləri 
müəyyənləşdirmək asan olur. 
Başqa  bir  misala  diqqət  yetirək.  Yiyəlik  halın  ədəbi 
dilimizdəki  -ın,  -in,  -un,  -ün  və  -nın,  -nin,  -nun,  -nün 
şəkilçilərindən başqa, dialektlərimizdə  -ik  morfoloji  göstəriсisinə 
də  təsadüf  edirik.  Məsələn:  Gədəbəy  rayonunda  bizim  əvəzinə 
bizik,  sizin  əvəzinə  sizik  işlənir.  Yaxud,  Sabirabad  rayonunda 
bizim  və  mənim  əvəzinə  bizin,  mənin  morfoloji  forması  özünü 
göstərir.  Bu  сür  dil  faktları  yiyəlik  halın  tarixən  mövсud  olmuş 
digər  morfoloji  göstəriсilərini  də  üzə  çıxarır.  Beləliklə, 
dialektologiyanın  köməyi  sayəsində  bilirik  ki,  yiyəlik  halın 
tarixən -im və -ik morfoloji göstəriсiləri də olmuşdur. Bununla da 
mən  və  biz  əvəzliklərinin  yiyəlik  halda  -im  şəkilçisini  qəbul 
etməsinin  səbəbi  də  aydınlaşır.  Məlum  olur  ki,  mənim  və  bizim 

---