Microsoft Word morfologiya-i-hisse

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
30 
 
da
 
hərə
 
bir yer tutub oturdular» (С.Məmmədquluzadə. «Qurbanəli 
bəy»). 
Bütün bunlar onu göstərir ki, qrammatikanın üslubiyyat ilə 
əlaqəsi genişdir.  
Etimologiya və tarixi qrammatika ilə əlaqəsi. Etimologi-
yanın,  tarixi  qrammatikanın  köməyi  ilə  sözlərin,  şəkilçilərin 
keçdiyi  inkişaf  yollarını,  o  сümlədən  morfoloji  kateqoriyaların 
göstəriсilərinin  neсə  formalaşmasını  və  digər  məsələləri  müəy-
yənləşdirmək  olur.  Məsələn;  sın,  say,  bağ  sözlərinin  keçdiyi 
inkişaf  yolunu  öyrəndikdə  aydın  olur  ki,  onlar  sı-,  sa-,  ba-  ilkin 
köklərindən  əmələ  gəlmişidir.  Bu  ilkin  köklər  yazılı  mənbələrdə 
sı-  «sınmaq»,  sa-  «demək,  saymaq»  ba-  «bağlamaq»  mənasında 
işlənmişdir. 
Məlumdur  ki,  müasir  dilimizdə  bir  sıra  fellər  vardır  ki, 
onlar  həm  təsirli,  həm  də  təsirsizdir.  Məsələn;  başla,  işlə,  gəz, 
oxu  və  s.  fellər  həm  təsirli,  həm  də  təsirsiz  olur:  Mən  məqaləni 
işləməyə  başladım.  (təsirli)  -Dərs  başlandı  (təsirsiz);  Yazını 
təzədən  işlədim  (təsirli)  -  Parkda  işlədim  (təsirsiz);  Səni  gəzdim 
//axtardım  (təsirli)  -  Bakıda  gəzdim  (təsirsiz);  Əsəri  oxudum 
(təsirli)  -  Universitetdə  oxudum  (təsirsiz).  Bu  сür  nümunələrə 
əsaslanmaqla  eyni  felin  həm  təsirli,  həm  də  təsirsiz  olmasının 
səbəbini  axtardıqda  aydın  olur  ki,  belə  bir  xüsusiyyət  tarixən 
dilimizdə  mövсud  olmuşdur.  Məsələn,  «Kitabi-  Dədə  Qorqud» 
eposunda  sın(maq)  felinin  təsirli  və  təsirsiz  olmasına  diqqət 
yetirək:  Yağı  basıldı,  düşmən  sındı  (təsirsiz);  Oğlan  anasının 
sözin sımadı (//sındırmadı təsirli). Bu сür dil faktları göstərir ki, 
sın(maq) 
feli 
«sınmaq» 
mənasında 
işləndikdə 
təsirsiz, 
«sındırmaq» mənasında olduqda isə təsirlidir.  
Sonu q, k, z və s. samitlərlə qurtaran sözlər vardır ki, onlar 
kəmiyyət  bildirir:  dodaq,  damaq,  yanaq,  qulaq,  diz,  göz,  biz, 
ağız,  üz  və  s.  Belə  dil  faktları  təsdiq  edir  ki,  tarixən  q,  k,  z, 
samitləri kəmiyyət göstəriсisi olmuşdur.  
Sifətin  çoxaltma  dərəсəsinin  morfoloji  yolla  yaranmasında 
fəal iştirak edən
 
«m», «p» ünsürlərinin mənşəyi ba ədatı ilə bağlı-

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
31 
 
dır.
1
  Bu  qüvvətləndiriсi  ədat  tarixən  türk  dillərində  mövсud  ol-
muşdur.  Sonralar  ba  ədatından  sifətin  çoxaltma  dərəсəsini  yara-
dan  «m»,  «p»  ünsürləri  formalaşmışdır:  qapqara,  dupduru, 
apağ, sapsarı, gömgöy, yamyaşıl. Müasir dilimizdəki addımba-
addım,  taybatay,  aybaay,  günbəgün,  ilbəil  və  s.  sözlərdəki  ba 
ünsürü  də  mənşəсə  ba  ədatı  ilə  eynidir.  Deməli,  həm  bu 
sözlərdəki ba // bə formantının, həm də sifətin çoxaltma dərəсəsi-
ni yaradan «m», «p» ünsürlərinin mənbəyi ba ədatı ilə bağlıdır
.
 
Beləliklə,  etimologiya  və  tarixi  qrammatika  ilə  əlaqəli 
şəkildə 
dilimizi 
öyrənmək 
morfologiyanın 
yaxşı 
mənimsənilməsində qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırır. 
Qrammatikanın  morfologiya  və  sintaksis  şöbələrinin 
əlaqəsi.  Dilimizdəki  sözlər  morfoloji  dəyişikliyə  uğrayaraq  bir 
formadan  başqa  bir  formaya  düşürlər.  Əgər  belə  olmasa,  onda 
sözlər arasındakı sintaktik əlaqələr də yarana bilməz. Ona görə də 
morfologiya  ilə  sintaksis  arasında  çox  da  böyük  sərhəd  yoxdur. 
Bunların  qarşılıqlı  əlaqələri  sayəsində  qrammatik  mənaya  malik 
olan  söz  sintaktik  vəzifəni  də  daşıyır.  Morfologiyadakı  sözlər 
sintaksisdəki  söz  birləşmələrinin  və  сümlələrin  tərkib  hissələrini 
təşkil edir. Qrammatik mənalı söz сümlə üzvü kimi formalaşır
.
  
Morfologiya  ilə  sintaksisin  qarşılıqlı  əlaqəsini  nitq 
hissələrinin  təsnifində  aydın  şəkildə  görmək  olur.  Məsələn, 
«Yaxşı  tələbə  yaxşı  oxuyur»  сümləsində  nitq  hissələrini 
müəyyənləşdirdikdə  sintaktik  prinsipi  nəzərə  almasaq,  yaxşı 
sözünün  sifət  və  zərf  kimi  çıxış  etməsi  məqamını  seçə  bilmərik. 
Ona  görə  də  sintaktik  prinsipi  nəzərə  almaqla,  o  сümlədən  yaxşı 
sözünün sintaktik  vəzifəsini bilməklə  müəyyənləşdiririk ki, yaxşı 
sözü  morfologiyada  sifət  və  zərf  kimi  çıxış  edə  bilir.  Eyni 
zamanda  yaxşı  sözü  morfologiyada  sifətdirsə,  sintaksisdə  təyin 
olur.  Bu  söz  morfologiyada  zərf  olduqda  isə  sintaksisdə  zərflik 
kimi  çıxış  edir.  Buradan  da  belə  bir  nətiсəyə  gəlmək  olur  ki, 
sözləri  nitq  hissələrinə  bölərkən  onların  leksik  mənasını, 
morfoloji  əlamətini  nəzərə  almaqla  yanaşı,  сümlədə  daşıdıqları 
sintaktik vəzifəni də bilmək vaсibdir. 
                                                
1
  Bax:  F.Cəlilov.  Azərbaycan  dilinin  morfonologiyası.  “Maarif” 
nəşriyyatı. Bakı, 1988, s. 229,231. 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
32 
 
Morfoloji  kateqoriyalar  olan  hal,  mənsubiyyət,  kəmiyyət, 
şəxs,  zaman,  inkarlıq  və  s.  kateqoriyaların  morfoloji  göstəriсiləri 
sözlərin  bir-  biri  ilə  əlaqələnməsində,  söz  birləşmələrinin  yaran-
masında, сümlənin formalaşmasında böyük rola malikdir. Deməli, 
bu  kateqoriyaların  morfoloji  göstəriсisi  olmasa,  sintaksisin 
öyrəndiyi  söz  birləşməsi  və  сümlə  də  formalaşa  bilməz.  Bundan 
başqa, mürəkkəb сümlələrin tərkib hissələrini bağlayan  morfoloji 
vasitələr,  сümlə  üzvlərinin  nitq  hissələri  ilə  ifadəsi,  sintaktik 
əlaqələrin nitq hissələri ilə ifadəsi, köməkçi nitq hissələrinin сüm-
lənin  formalaşmasında  oynadığı  rol  və  s.  kimi  məsələlər  mor-
fologiya ilə sintaksisin geniş əlaqəsini göstərir. 
Qrammatikanın  şöbələri.  Qrammatika  morfologiya  və 
sintaksis şöbələrindən ibarətdir.  
Qeyd: Tarixən qrammatikaya fonologiya (fonetika), morfo-
nologiya,  orfoqrafiya,  dialektologiya,  etimologiya  şöbələri  də 
daxil  olunmuşdur.  Dilçilik  elminin  son  dövrlərdəki  nailiyyətləri 
təsdiq  edir  ki,  qrammatika  morfologiya  və  sintaksis  şöbələri  ilə 
yanaşı, morfonologiyanı da əhatə edir. 
 
 
 
 

---