B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
30
—
Qeyd: Dilimizd
qara-qura, t-m t, dava-dala , çör-
çöp, qab-qacaq, k l -kötür, c nd r-m nd r v s. kimi
qo a sözl r i l nm kd dir. Bunlar söz birl m -
l ridir, yoxsa mür kk b söz? Bu suala da müxt lif
münasib tl r var. Bu sözl r mür kk b sözl r daxil
olan qo a sözl rdir. Yeri g lmi k n qeyd ed k ki,
idar v t kilat adlar n n mür kk b söz, yaxud söz
birl m si olmas da fikir müxt lifliyi il qar lan r.
dar v t kilat adlar mür kk b isim hesab olunur.
Bunlar n mür kk b söz deyil, söz birl m si olmas n
a a dak xüsusiyy tl r rtl ndirir:
1. Mür kk b sözl r ad t n iki, b z n üç sözd n ibar t
olur. dar v t kilat adlar is daha çox sözl rd n
ibar t olur. M s l n: Az rbaycan Dövl t Pedaqoji
Universiteti, Az rbaycan Respublikas T hsil Nazir-
liyi, Az rbaycan Dill r Universiteti v s.
2.Mür kk b sözl rin t r fl ri sabitl ir. Y ni
arxaikl
bilmir. dar , t kilat adlar n n is b z n
t r fl ri arxaikl ir. M s l n: Az rbaycan Dövl t
Darülfünun – Az rbaycan Dövl t Universiteti – Bak
Dövl t Universiteti, Ali Pedaqoji nstitut –
Az rbayan Dövl t Pedaqoji nstitutu – Az rbaycan
Dövl t Pedaqoji Universiteti v s.
Söz birl m si v cüml . Nitq z ncirinin h lq cikl ri s ras n-
da söz birl m si cüml il d s rh ddir.
Buna gör d söz bir-
l m l ri cüml il bir s ra ox ar v f rqli xüsusiyy tl r malikdir:
1. H m söz birl m si, h m d cüml real varl qdan do an
münasib tl ri bildirir.
2. H r ikisi sözl r v nitq hiss l ri sas nda formala r.
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
31
—
3. H r ikisi sintaktik laq l r sas nda qurulur. Müqayis et:
Yay n g li i – Yay g lir, O oxuyanda – O oxudu, U aqlar m kt b
ged nd –
U aqlar m kt b getdil r v s.
4. H r ikisind sözl rin s ralanmas eyni olur.
Bu ox ar xüsusiyy tl rl yana , söz birl m l ri il cüml l r
aras nda çox mühüm f rql r d var. Bel ki, cüml nin bir s ra
lam tl ri var ki, bunlar söz birl m sind yoxdur:
1. Cüml h r eyd n vv l ünsiyy t vasit sidir v bitmi bir
fikri ifad edir. Lakin heç bir söz birl m si bitmi bir fikri ifad
ed bilmir. Çünki
söz birl m si predikativliy , bitkinliy ,
intonasiyaya malik deyildir. Cüml is predikativliy , bitkinliy
v intonasiyaya malikdir. Predikativlik n tic sind cüml d bir
ey ya t sdiq, ya inkar olunur. M s l n:
O, x st dir. Yaxud:
X st nin hal yax d r. Lakin bu cür xüsusiyy ti söz birl m sind
görm k mümkün deyil.
Qeyd: Söz birl m sind d intonasiya var. Ancaq bu
intonasiya cüml d ki intonasiya deyildir.
2. H r bir cüml d modall qdan istifad olunur. Dan an n
söyl diyi fikr münasib t bildirilir.
Bu xüsusiyy t söz
birl m sind rast g lmirik.
3. Cüml d ara sözl rd n, xitablardan, ba lay c lardan,
nidalardan, datlardan geni istifad olunur. Bunlar is söz
birl m sind i l n n vasit l r deyil.
4. Söz birl m si bir sözd n ibar t ola bilm z. Cüml is bir
sözd n ibar t ola bil r. M s l n: Ax amd r. Günortad r. stidir.
Oxuyurlar. Bu cüml l r bir sözd n ibar t olan cüml l rdir. Ancaq
bir sözd n ibar t olan cüml l rl müqayis d söz birl m l ri n
az iki müst qil sözd n ibar t olur.
5. Cüml nin struktur sas n mübt da il x b rin birl m si v
ya ba üzvl rd n biri t kil edir. Söz birl m sinin struktur sas n
söz t kil edir.
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
32
—
Söz birl m l rinin növl ri. Söz birl m si t r fl rinin
leksik-semantik xüsusiyy tin gör iki yer ayr l r:
1.
Sabit birl m l r;
2. S rb st birl m l r.
Bundan ba qa, söz birl m l ri qurulu una gör t snif
olunur v qurulu ca iki yer ayr l r:
sad birl m l r, mür kk b
birl m l r.
Söz birl m l rinin n mühüm xüsusiyy tl rind n biri
t r fl rinin, xüsusil sas t r fin hans nitq hiss si il ifad
olunmas d r. Söz birl m si sas t r fin hans nitq hiss l ri il
ifad olunmas na gör üç qrupa bölünür:
ismi birl m l r, feili
birl m l r, z rf birl m l ri.
Sabit v s rb st birl m l r. Sabit birl m l r tarix n
yaranm v formala m d r. Bunlar dild bir növ haz r kild dir.
Haz r kild d dilin lü t t rkibin daxil olurlar. Biz bu cür ha-
z r dil vahidl rini nitq prosesind istifad edirik.
Sabit birl m -
l rin mühüm xüsusiyy tl rind n biri onlar n t r fl rinin h r
ikisinin, b z n d bir t r fin m cazi m nada i l nm sidir. M s -
l n:
bel ba lamaq, z hl sini tökm k, dil g lm k, ba açmaq,
köksünü ötürm k v s. Sabit birl m l r dild frazeoloji vahidl r
d adlan r. Ona gör d dilçiliyin frazeologiya öb sind öyr nilir.
Sabit birl m l rd n f rqli olaraq s rb st birl m l r dild haz r
kild deyildir. S rb st birl m l rin özl ri yox, dild qurulu
modell ri, q libl ri olur. Nitq
prosesind h min qurulu
modell rin , q libl r uy un olaraq s rb st birl m l r qurulur.
S rb st birl m l rin bir xüsusiyy ti d onun t r fl rinin h qiqi
m nada i l nm sidir. M s l n:
evin qap s , ev g l nd , kitab
oxumaq, oxuma n faydas , faydal m s l v s. Sintaksisd h r
cür birl m d n deyil, yaln z bu cür s rb st birl m d n dan l r.
Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k ki, tarix n sabit birl m l rin
s rb st birl m l rd n yarand göst rilir. ndi d dilimizd el
misallar var ki,
h m h qiqi, h m d m cazi m nada i l nm kl
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
33
—
sabit birl m l rin s rb st birl m l rd n yarand n sübut edir.
M s l n:
a z açmaq, yolunu azmaq, yolundan ç xmaq v s.
Qeyd: Dild h m h qiqi, h m d m cazi m nada
i l n n birl m l r t sdiq edir ki, sabit birl m l rl
s rb st birl m l r aras nda sas n forma f rqi
olmur.
Söz birl m l rinin qurulu u. Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi,
söz birl m l ri qurulu ca sad v mür kk b olmaqla iki yer
ayr l r. Sad söz birl m si iki müst qil
sözün m na v qrammatik
c h td n birl m si yolu il yaran r. M s l n:
kitab oxumaq,
universitetin t l b si, rayonun sakini v s.
Art q k ndin i qlar görünürdü. ( . xl )
Gözl ri o lunun
üzün zill ndi. ( . xl )
r f g r k m nim z nnimi itirm sin.
( . xl )
Pakiz nin dizi yer d ydi. ( . xl )
amxal n s si
q z bd n x r ldad . ( . xl )
Kipiani göz l mü llim v
yax
v t nda d r. ( . xl )
Onun s sind qay ke lik hiss edirdi.
(S.R himov)
Bizim göz tçimiz bizi göz açma a da qoymaz.
(S.R himov)
Poçt r isi teleqram gözd n keçirib “ hla” sözünü
diqq tl oxudu. (S.R himov)
S n nec , n t h r söyl s n d
m nim belimi q r bsan. ( . xl )
rm an n gözl ri yen d qo a
qan çana kimi köz rdi. ( . xl )
Gedir m,
do ru söz ac olur.
(M.F.Axundov)
Bar qaç m, b lk evi y x lm tüf ngi m n
düz ldib atd . (M.F.Axundov)
A can m, a a dü n atl lar n
x b rin m n tatarlar verm yibl r, mala anlar söyl yibl r.
(M.F.Axundov)
D st yi götür n Vahidov salam-k lamdan sonra,
tap r q verm k ist di. (S.R himov)
B z n sad söz birl m l rinin t r fl ri aras nda köm kçi söz
(qo ma) i l n bilir. Bel halda qo ma birinci t r fl birg
götürülür. Birl m is qurulu ca yen d sad olaraq qal r.
M s l n:
ev t r f getm k. Sad birl m l r söz birl m l rinin n