Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
30
—
Qeyd: Dilimizd  qara-qura,  t-m t, dava-dala , çör-
çöp, qab-qacaq, k l -kötür, c nd r-m nd r v  s. kimi 
qo a sözl r i l nm kd dir. Bunlar söz birl m -
l ridir, yoxsa mür kk b söz? Bu suala da müxt lif 
münasib tl r var. Bu sözl r mür kk b sözl r  daxil 
olan qo a sözl rdir. Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, 
idar   v   t kilat adlar n n mür kk b söz, yaxud söz 
birl m si olmas  da fikir müxt lifliyi il  qar lan r. 
dar  v  t kilat adlar  mür kk b isim hesab olunur. 
Bunlar n mür kk b söz deyil, söz birl m si olmas n  
a a dak  xüsusiyy tl r  rtl ndirir:  
1. Mür kk b sözl r ad t n iki, b z n üç sözd n ibar t 
olur.  dar  v  t kilat adlar  is  daha çox sözl rd n 
ibar t olur. M s l n: Az rbaycan Dövl t Pedaqoji 
Universiteti, Az rbaycan Respublikas   T hsil Nazir-
liyi, Az rbaycan Dill r Universiteti v  s.  
2.Mür kk b sözl rin t r fl ri sabitl ir. Y ni 
arxaikl
 bilmir.  dar , t kilat adlar n n is   b z n 
t r fl ri arxaikl ir. M s l n: Az rbaycan Dövl t 
Darülfünun – Az rbaycan Dövl t Universiteti – Bak  
Dövl t Universiteti, Ali Pedaqoji  nstitut – 
Az rbayan Dövl t Pedaqoji  nstitutu – Az rbaycan 
Dövl t Pedaqoji Universiteti v  s.  
 
Söz birl m si v  cüml . Nitq z ncirinin h lq cikl ri s ras n-
da söz birl m si cüml  il   d   s rh ddir. Buna gör   d  söz bir-
l m l ri cüml  il  bir s ra ox ar v  f rqli xüsusiyy tl r  malikdir:  
1. H m söz birl m si, h m d  cüml  real varl qdan do an 
münasib tl ri bildirir.  
2. H r ikisi sözl r v  nitq hiss l ri  sas nda formala r.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
31
—
3. H r ikisi sintaktik  laq l r  sas nda qurulur. Müqayis  et: 
Yay n  g li i – Yay g lir, O oxuyanda – O oxudu, U aqlar m kt b  
ged nd  – U aqlar m kt b  getdil r v  s. 
4. H r ikisind  sözl rin s ralanmas  eyni olur.  
Bu ox ar xüsusiyy tl rl  yana , söz birl m l ri il  cüml l r 
aras nda çox mühüm f rql r d  var. Bel  ki, cüml nin bir s ra 
lam tl ri var ki, bunlar söz birl m sind  yoxdur:  
1. Cüml   h r  eyd n  vv l ünsiyy t vasit sidir v  bitmi  bir 
fikri ifad  edir. Lakin heç bir söz birl m si bitmi  bir fikri ifad  
ed  bilmir. Çünki söz birl m si predikativliy , bitkinliy , 
intonasiyaya malik deyildir. Cüml  is  predikativliy , bitkinliy  
v  intonasiyaya malikdir. Predikativlik n tic sind  cüml d  bir 
ey ya t sdiq, ya inkar olunur. M s l n:  O, x st dir. Yaxud: 
X st nin hal  yax d r. Lakin bu cür xüsusiyy ti söz birl m sind  
görm k mümkün deyil.  
 
Qeyd: Söz birl m sind  d  intonasiya var. Ancaq bu 
intonasiya cüml d ki intonasiya deyildir.  
 
2. H r bir cüml d  modall qdan istifad  olunur. Dan an n 
söyl diyi fikr  münasib t bildirilir. Bu xüsusiyy t  söz 
birl m sind  rast g lmirik.  
3. Cüml d  ara sözl rd n, xitablardan, ba lay c lardan, 
nidalardan,  datlardan geni  istifad  olunur. Bunlar is  söz 
birl m sind  i l n n vasit l r deyil. 
4. Söz birl m si bir sözd n ibar t ola bilm z. Cüml  is  bir 
sözd n ibar t ola bil r. M s l n: Ax amd r. Günortad r.  stidir. 
Oxuyurlar. Bu cüml l r bir sözd n ibar t olan cüml l rdir. Ancaq 
bir sözd n ibar t olan cüml l rl  müqayis d  söz birl m l ri  n 
az  iki müst qil sözd n ibar t olur.   
5. Cüml nin struktur  sas n  mübt da il  x b rin birl m si v  
ya ba  üzvl rd n biri t kil edir. Söz birl m sinin struktur  sas n  
söz t kil edir.  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
32
—
Söz birl m l rinin növl ri. Söz birl m si t r fl rinin 
leksik-semantik xüsusiyy tin  gör  iki yer  ayr l r:  
1. Sabit birl m l r; 
2. S rb st birl m l r. 
Bundan ba qa, söz birl m l ri qurulu una gör   t snif 
olunur v  qurulu ca iki yer  ayr l r:  sad  birl m l r, mür kk b 
birl m l r.  
Söz birl m l rinin  n mühüm xüsusiyy tl rind n biri 
t r fl rinin, xüsusil   sas t r fin hans  nitq hiss si il  ifad  
olunmas d r. Söz birl m si  sas t r fin hans  nitq hiss l ri il  
ifad  olunmas na gör  üç qrupa bölünür: ismi birl m l r, feili 
birl m l r, z rf birl m l ri. 
Sabit v   s rb st birl m l r. Sabit birl m l r tarix n 
yaranm  v  formala m d r. Bunlar dild  bir növ haz r  kild dir. 
Haz r  kild  d  dilin lü t t rkibin  daxil olurlar. Biz bu cür ha-
z r dil vahidl rini nitq prosesind  istifad  edirik. Sabit birl m -
l rin mühüm xüsusiyy tl rind n biri onlar n t r fl rinin h r 
ikisinin, b z n d  bir t r fin m cazi m nada i l nm sidir. M s -
l n:  bel ba lamaq, z hl sini tökm k, dil   g lm k, ba  açmaq, 
köksünü ötürm k  v  s. Sabit birl m l r dild  frazeoloji vahidl r 
d  adlan r. Ona gör  d  dilçiliyin frazeologiya  öb sind  öyr nilir. 
Sabit birl m l rd n f rqli olaraq s rb st birl m l r dild  haz r 
kild  deyildir. S rb st birl m l rin özl ri yox, dild  qurulu  
modell ri, q libl ri olur. Nitq prosesind   h min qurulu  
modell rin , q libl r  uy un olaraq s rb st birl m l r qurulur. 
S rb st birl m l rin bir xüsusiyy ti d  onun t r fl rinin h qiqi 
m nada i l nm sidir. M s l n:  evin qap s , ev   g l nd , kitab  
oxumaq, oxuma n faydas , faydal   m s l   v  s. Sintaksisd   h r 
cür birl m d n deyil, yaln z bu cür s rb st birl m d n dan l r. 
Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k ki, tarix n sabit birl m l rin 
s rb st birl m l rd n yarand  göst rilir.  ndi d  dilimizd  el  
misallar var ki, h m h qiqi, h m d   m cazi m nada i l nm kl  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
33
—
sabit birl m l rin s rb st birl m l rd n yarand n  sübut edir. 
M s l n: a z açmaq, yolunu azmaq, yolundan ç xmaq v  s. 
 
Qeyd: Dild   h m h qiqi, h m d   m cazi m nada 
i l n n birl m l r t sdiq edir ki, sabit birl m l rl  
s rb st birl m l r aras nda  sas n forma f rqi 
olmur.  
 
Söz birl m l rinin qurulu u. Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, 
söz birl m l ri qurulu ca sad   v  mür kk b olmaqla iki yer  
ayr l r. Sad  söz birl m si iki müst qil sözün m na v  qrammatik 
c h td n birl m si yolu il  yaran r. M s l n:  kitab  oxumaq, 
universitetin t l b si, rayonun sakini v  s. 
Art q  k ndin i qlar   görünürdü.  ( . xl )  Gözl ri  o lunun 
üzün   zill ndi.  ( . xl ) 
r f g r k  m nim z nnimi  itirm sin. 
( . xl )  Pakiz nin dizi  yer   d ydi.  ( . xl )  amxal n s si 
q z bd n x r ldad .  ( . xl )  Kipiani  göz l mü llim  v   yax  
v t nda d r.  ( . xl )  Onun s sind   qay ke lik hiss edirdi. 
(S.R himov)  Bizim göz tçimiz  bizi göz açma a da qoymaz. 
(S.R himov) Poçt r isi teleqram  gözd n keçirib “ hla” sözünü 
diqq tl  oxudu. (S.R himov)  S n nec , n   t h r söyl s n  d  
m nim belimi q r bsan. ( . xl )  rm an n gözl ri yen  d  qo a 
qan çana  kimi köz rdi.  ( . xl )  Gedir m,  do ru söz  ac  olur. 
(M.F.Axundov)  Bar  qaç m, b lk   evi y x lm   tüf ngi m n  
düz ldib atd . (M.F.Axundov) A can m,  a a  dü n  atl lar n 
x b rin m n  tatarlar verm yibl r, mala anlar söyl yibl r. 
(M.F.Axundov) D st yi götür n Vahidov salam-k lamdan sonra, 
tap r q verm k ist di. (S.R himov) 
B z n sad  söz birl m l rinin t r fl ri aras nda köm kçi söz 
(qo ma) i l n  bilir. Bel  halda qo ma birinci t r fl  birg  
götürülür. Birl m  is  qurulu ca yen   d  sad  olaraq qal r. 
M s l n: ev  t r f getm k. Sad  birl m l r söz birl m l rinin  n 

---