Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
62
—
laq n  bilir, n  d  adl q halda olan sözl  feili ba -
lama t rkibi  m l   g tirir
1
. M s.:  sg nd r ki i 
gec d n xeyli keçmi , özün  g ldi. (H.Mehdi) Z f r 
bayram na birc  gün qalm , Biz  qurban verdi 
slam ömrünü. (S.Vur un) 
 vaxt ndan xeyli 
keçmi ,  li g lib ç xd . 
Bu cüml l rd   keçmi , qalm , ötmü  feili ba -
lamalar  adl q halda olan sözl , el c   d  mübt da 
v zif sind  olan adl q haldak  sözl   laq l nm mi , 
laq li birl m  yaratmam d r. 
 
Feili sif t t rkibi d  vaxtil  budaq cüml  kimi q bul 
olunmu dur
2
. Sonralar (1952-ci ild n sonra) bu nöqsan aradan 
qald r lm
3
, feili sif t t rkibl ri d  feili ba lama t rkibl ri kimi 
budaq cüml l rin s ras ndan ç xar lm d r. Feili sif t t rkibl ri 
cüml  üzvü kimi götürülmü dür. Dem li, feili sif t d  söz 
birl m l rinin bir növüdür. Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k ki, 
m sd r t rkibl ri d  feili birl m l rd n biridir. 
Bel likl , feili ba lama, feili sif t v  m sd r t rkibl ri sad  
cüml nin t rkib hiss sidir v  cüml nin bir üzvüdür. Bunlar n h r 
üçü feili birl m l rin növüdür. 
 
1
 Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s. 34
2
 M. . ir liyev, M.Hüseynov. Az rbaycan dilinin qrammatikas . II hiss , 
sintaksis.Bu kitab n 1952-ci il  q d r olan n rl ri;  .D mirçizad . Mür kk b 
cüml l r. – “Az rbaycan m kt bi” jurnal , 1947,  5-6 v  1948,  1
3
 M. . ir liyev. Müasir Az rbaycan dilind  mür kk b cüml   m s l si. – 
“ d biyyat v  Dil  nstitutunun  s rl ri”, V cild, s. 29-40; M. . ir liyev. 
 
 
 
 
. – 
«
 
», 1956,  1, s. 93-99;  .Z.Abdullayev. Müasir 
Az rbaycan dilind  feili sif t t rkibl ri haqq nda, Elmi  sr rl r, ADU-nun 
n ri, 1956,  8, s. 79-81; A.S. bilov. Müasir Az rbaycan dilind  feili sif t 
t rkibl ri haqq nda, “Aspirantlar n elmi  s rl ri”, III burax l , ADU-nun n ri, 
1957, s.95-115
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
63
—
Qeyd: Feili ba lama il  yana , feili sif tin v   m s-
d rin d  qurulu u sad  v  mür kk b olur.  
 
d biyyat: 
 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.57-74 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.17-18 
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.55-76 
4. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s.3-92 
5.
.D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili (cüml  üzvl ri). Bak , 
1947, s.9 
6.
.D mirçizad . Mür kk b cüml l r. – “Az rbaycan m kt bi” 
jurnal , 1947,   5-6;1948,   1 
7. M. . ir liyev. 
 
 
 
-
c
 
. – «
 
». 1956,   1, 
.93-99 
8.
.Z.Abdullayev. Müasir Az rbaycan dilind  feili sif t 
t rkibl ri haqq nda. Elmi  s rl r, ADU-nun n ri, 1956,   8, 
s.79-81 
9. A.S. bilov. Müasir Az rbaycan dilind  feili sif t t rkibl ri 
haqq nda. “Aspirantlar n elmi  s rl ri”, III burax l , ADU-
nun n ri, 1957, s.95-115 
10.  Y.Seyidov.  Az rbaycan  d bi dilind  söz birl m l ri. Bak , 
“Maarif”, 1966, 1992 
11. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , 
ADU-nun n ri, 1978, s.10-11 
 
 
 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
64
—
 
 
Ú
ÖÌËÿ
 
 
 
Cüml  haqq nda m lumat. Cüml  nitqin canl  vahididir. 
Cüml  fikir mübadil si üçün  sasd r. H m d   n mühüm ünsiyy t 
vasit sidir.  ndiy   q d r cüml y  says z-hesabs z t rifl r verilib 
(200-d n çox t rif). Lakin bu t rifl rin heç biri cüml nin 
lam tl rini tam  kild   hat  ed  bilmir. Cüml y  verilmi  
t rifl r iç risind  frakiyal  Dionisinin (e. .II  sr) verdiyi t rif daha 
geni  yay l b:“Bitmi  fikir ifad  ed n sözl rin birl m si nitqdir”. 
Bu t rif indi orta v  ali m kt bin d rslikl rind  cüml y  veril n 
t rif üçün  sas götürülübdür. M s l n: Orta m kt b d rslikl rind  
cüml y  bel   t rif verilib: “Bitmi  bir fikri ifad  ed n sözl rin 
birl m sin  v  ya bir söz  cüml  deyilir”. 
 
Qeyd:“Bitmi  bir fikri ifad  ed n sözl rin birl m si-
n  v  ya bir söz  cüml  deyilir” t rifind  “bitmi  bir 
fikir” anlay   rtidir, nisbidir. Ona gör  ki, fikrin 
bitib-bitm m si haqq nda konkret meyar yoxdur.  s-
lind  fikir abzasda, kitab n f slind , bütöv  s rd  
bitmi  olur.  
 
Cüml y  münasib td  müxt lif c r yanlar meydana ç x bd r. 
Bu c r yanlar iç risind  m ntiqi v  psixoloji c r yan n nümay n-
d l ri daha geni  yay l bd r. M ntiqi c r yan n nümay nd l ri, 
y ni m ntiqi dilçil r m ntiqd ki hökml  qrammatikadak  cüml l -
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
65
—
ri qar d rm , b z n is  eynil dirmi l r. M lumdur ki, m ntiqd -
ki hökmd  bir  ey ya t sdiq, ya da inkar olunur. Lakin qramma-
tikadak  cüml l rin ham s nda bel  bir v ziyy t yoxdur. M s l n, 
sual v   mr cüml l rind  bir  eyin t sdiq v  inkar ndan dan maq 
mümkün deyil. Buna gör  d  m ntiqd ki hökml  qrammatikadak  
cüml nin münasib tini bel  qrupla d rmaq olar: Bütün hökml r 
cüml   klind  ifad  olundu u halda, bütün cüml l r hökm ifad  
etmir. Bundan ba qa, cüml nin ba  v  ikinci d r c li üzvü oldu u 
halda (y ni cüml nin be  üzvü var), hökmün is  subyekt v  
predikat  var (y ni subyekt v  predikatdan ibar t iki üzvü var).  
Psixoloji c r yan n nümay nd l ri is  cüml ni “t s vvürl r 
birl m sinin ruhi ifad si” adland rm lar. Psixoloji c r yan 
nümay nd l ri o zaman meydana ç x b ki, dilçil r art q m ntiqi 
c r yan n nümay nd l rinin fikrini b y nm mi , onlar n fikrini 
t nqid etmi , eyni zamanda  XIX  srin II yar s nda psixologiya 
elmi sah sind  bir s ra nailiyy tl r meydana ç xm d r. Bu 
nailiyy tl r say sind  psixoloji c r yan n nümay nd l ri fikirl r 
söyl mi l r. Psixoloji c r yan n nümay nd l rin  gör ,  “Qu  
uçur” cüml sind   vv lc  uçma prosesi görünür, sonra is  uçan 
ya. Bunlar t s vvürd  birl
r k cüml ni (Qu  uçur cüml sini) 
m l  g tirir. Onlar n fikrinc , uçma prosesi  sas oldu undan bu 
cür cüml l rd   uçur sözü psixoloji mübt da,  qu  sözü psixoloji 
x b rdir. Ancaq psixoloji c r yan n nümay nd l rinin bu fikri il  
raz la maq olmaz.  
Cüml  h r bir dild  sözl rin m na v  qrammatik c h td n  la-
q l nm si yolu il  yaran r. H m d  rabit li nitq vahidi olub, bit-
mi  bir fikri ifad  edir. Ona gör  cüml y  bel  bir t rif verm k 
olar:  Rabit li nitq vahidi olub, qrammatik c h td n formala an, 
bitmi  bir fikir ifad  ed n sözl rin birl m sin , v  ya bir söz  
cüml  deyilir. Bu t rifd  cüml nin a a dak   lam tl ri  hat  
olunur:  
1. Cüml  rabit li,  laq li nitq vahididir; 

---