Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
50
—
Qeyd:  sas t r fi m sd rd n, feili sif td n, feili ba -
lamadan ibar t olan birl m l r feili birl m l rdir: 
V t ni qorumaq, v t ni qoruyan, v t ni qoruyanda.  
 
Feili birl m l r , o cüml d n, feili ba lamaya münasib t. 
Az rbaycan dilind  feili birl m  say bax m ndan üstünlük t kil 
edir v   z ngin olmas  il   f rql nir. H m d  feili birl m y   v  
feili birl m   t rkibl rin  münasib td  fikir ayr l  mövcud 
olmu dur
1
. M s l n, N.K.Dmitriyev “Qrammatika kum kskoqo 
yaz ka”, “Qrammatika ba kirskoqo yaz ka”, “Stroy turetskoqo 
yaz ka” adl   s rl rind  feili ba lama t rkibl rini iki yer  ay r r:  
1) Ayr ca qrammatik mübt das  olmayan feili ba lama t rkib-
l ri v  2) Ayr ca qrammatik mübt das  olan feili ba lama 
t rkibl ri. N.K.Dmitriyev  gör , birinci qrup feili ba lama t rkib-
l ri budaq cüml y   m xsus olan t l bl r  cavab vermir, bunlar  
budaq cüml  hesab etm k olmaz. Bunlar cüml  üzvü kimi ç x  
edir.  kinci qrup feili ba lama t rkibl ri is ,  rti olaraq, budaq 
cüml  hesab edilir. Dem k olar ki, N.Z.Hac yeva da eyni fikri 
t krar etmi dir. 
Türkoloqlardan A.N.Kononov feili ba lama t rkibl rinin bu-
daq cüml , yaxud ayr ca cüml  üzvü olmas  m s l sinin qoyulu-
una v  izah na bir az f rqli yana r. Onun fikrinc , feili ba lama 
t rkibl ri cüml  üzvü rolunda olur. Ancaq o, feili ba lama t rkib-
l rini söz birl m sinin bir növü kimi deyil, “budaq cüml l rin 
m nas n  ver n stilistik bir forma kimi izah edir, onlar n qram-
matik c h tl rin  n z r yetirmir”
2
. 
V.L.Qordlevski türk dill rind  feili ba lama t rkibl rini (eyni 
zamanda ayr ca i l n n, t rkib t kil etm y n feili ba lamalar ) 
ixtisar edilmi  budaq cüml  adland r r. Türkoloqlardan E.V.Se-
1
Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s.4-7
2
 Yen  orada. s.4
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
51
—
vortyan da feili ba lama t rkibl rini bu cür (V.L.Qordlevski kimi) 
izah edir. 
Türkoloqlardan N.P.D renkova “Qrammatika öyrotskoqo yaz -
ka” v  “Qrammatika  orskoqo yaz ka”  s rl rind  oyrot,  or dill -
rind ki feili ba lama t rkibl rinin cüml  üzvü kimi ç x  etdiyini 
qeyd edir. Feili ba lama t rkibl rinin h mi  cüml  üzvü 
oldu unu göst rir. 
Feili ba lama t rkibl rinin, el c   d  dig r feili birl m l rin 
(t rkibl rin) Az rbaycan dilçiliyind  cüml  üzvü v  budaq cüml  
olmas  bar d  fikir müxt lifliyi olmu dur. Bu m s l  mübahis  
obyekti kimi dilçil ri dü ündürmü dür. M s l n,  .D mirçizad  
feili ba lama t rkibl rini (el c   d  dig r t rkibl ri) budaq cüml  
kimi izah etmi dir. M s l n,  Konsulun Ninaya böyük hörm t 
b sl diyini  bilir m. (M.S.Ordubadi) M.F.Axundovun böyük ya-
z ç  olmas na baxmayaraq, müasirl ri onu qiym tl ndirm dil r v  
s. kimi bu q bild n olan cüml l ri mür kk b cüml , bu cüml l r-
d ki feili birl m l ri (t rkibl ri) is  budaq cüml  hesab etmi dir. 
M. ir liyev, M.Hüseynzad  t r find n yaz lan v  1938-ci ild  
çap olunan d rslikl rd   d  (“Qrammatika”, “Az rbaycan dilinin 
s rfi”, “Az rbaycan dilinin qrammatikas ”) b zi feili ba lama 
t rkibl ri budaq cüml  kimi verilmi dir. M s l n, Biz Moskvaya 
çatd qda,  idd tli qar ya rd . M ruz çi h l  son sözünü deyib 
qurtarmam , yerl rd n alq  s sl ri yüks ldi v  s. Bu cüml l r-
d  “biz Moskvaya çatd qda”, “m ruz çi h l  son sözünü deyib 
qurtarmam ” feili ba lama t rkibl ri budaq cüml  kimi verilmi -
dir. Bu cür mövqe 1952-ci il   q d r davam etmi dir. Sonrak  
ill rd  çap olunmu   kitablarda (M. ir liyevin, M.Hüseynzad nin 
kitablar nda) feili ba lama t rkibl ri budaq cüml  kimi deyil, sad  
cüml nin geni l ndirilmi  üzvü kimi izah olunma a ba lam d r. 
M s l n, “M n ev  ged nd  kitab ald m”, “M n d rsimi haz rla-
madan  imtahana girm r m” v  s. kimi cüml l r sad , bu cüm-
l l rd ki feili ba lama t rkibl ri is  z rflik kimi götürülmü dür. 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
52
—
1950-ci ild n ba layaraq Az rbaycan dilçiliyind  feili ba lama 
t rkibl rini budaq cüml  deyil, ayr ca bir cüml  üzvü kimi götür-
m k meyli gücl nmi dir. M. ir liyevin “Müasir Az rbaycan di-
lind  mür kk b cüml   m s l si”, Z.X.Ta zad nin “Tabeli mü-
r kk b cüml ” m qal l rind ,  .Abdullayevin “Müasir Az rbay-
can dilind  xüsusil m l r” adl  dissertasiyas nda feili ba lama 
t rkibl rinin budaq cüml  hesab olunmas n n s hv oldu u qeyd 
edilmi dir. 
Türkologiyada v  Az rbaycan dilçiliyind  feili birl m l r , 
xüsusil  onlar n sintaktik v zif sin  müxt lif münasib t var. Bu 
münasib ti üç qrupa ay rmaq olar: Birinci qrup dilçil rin fikrinc  
(V.L.Qordlevski, P.M.Melioranski, qism n A.N.Kononov,  .D -
mirçizad  v  b.),  g r cüml d  feili birl m  (t rkib) varsa, onda o 
cüml  tabeli mür kk b cüml d n ibar tdir. Bel  cüml l rd  feili 
birl m  olan hiss  budaq cüml , qalan hiss  is  ba  cüml dir. 
M s l n: Bu fikr   sas n, “M.F.Axundovun böyük müt f kkir 
olmas na baxmayaraq, müasirl ri onu qiym tl ndirm dil r” 
cüml sind  müasirl ri sözl rin  q d rki hiss  budaq cüml , yerd  
qalan hiss  is  ba  cüml dir. Yeri g lmi k n, qeyd ed k ki, bu 
fikir düz deyil, hal-haz rda dilçilikd  m qbul say lm r.   
kinci  fikir t r fdarlar  (N.Z.Hac yeva, N.K.Dmitriyev, 
T.A.Bertaqayev v  ba qalar ) bel  hesab edirl r ki,  g r t rkib-
l rin ( feili birl m l rin yaratd   t rkibl rin) müst qil subyekti 
varsa, onda t rkibi müst qil bir cüml  hesab etm k olar. M s l n: 
Alim teleskopla göy  baxanda, m nim tuti dilim bird n lal olur. 
Bu cüml d   teleskopla göy  baxanda  t rkibinin subyekti alim 
sözüdür. Y ni alim baxanda.  
Üçüncü qrup dilçil r (Q.D.Sanjeyev, N.P.D renkova, 
N.A.Baskakov, 
.Abdullayev, M. ir liyev, M.Hüseynzad , 
Z.X.Ta zad , Z.Budaqova, Y.Seyidov) bel  hesab edirl r ki, feili 
birl m  yaln z cüml nin bir mür kk b üzvü ola bil r. Onlar n 
fikrinc , feili birl m nin subyekti olsa da, olmasa da, onlar cüm-
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
53
—
l nin bir üzvüdür. Hal-haz rda dilçilikd  orta v  ali m kt bin 
qrammatika kitablar nda bu üçüncü fikir m qbul fikirdir.  
Feili ba lama t rkibl ri il  budaq cüml l r aras nda ox ar 
v   f rqli xüsusiyy tl r. Feili ba lama t rkibl rini düzgün ba a 
dü m k, onlar  budaq cüml l rd n f rql ndirm k üçün bunlar n 
aras ndak  ox ar v   f rqli c h tl ri ay rmaq laz md r. Y ni feili 
ba lama t rkibl ri il  budaq cüml l r aras ndak  ox ar v   f rqli 
c h tl r  fikir verilm lidir.  
Feili ba lama t rkibl ri il  budaq cüml l r,  sas n, üç c h t-
d n bir-biri il  müqayis  olunmu dur: qurulu una, m nalar na v  
deyili l rind ki intonasiyaya gör . Bu c h tl rl  müqayis  etm k-
l  feili ba lama t rkibl ri il  budaq cüml l rin yax nl n , ox ar-
l n   sas götürmü l r. Daha do rusu, feili ba lama t rkibl rini 
budaq cüml  hesab etmi l r. Halbuki bunlar aras nda yax nl q, 
ox arl qla yana , f rqli c h tl ri izah etm y  ehtiyac vard r.  
Feili ba lama t rkibl ri il  budaq cüml l r aras nda yax nl  
yaradan  birinci c h t onlar n qurulu u il  ba l d r. H r ikisind  
özün m xsus cüml  üzvl ri vard r. Ancaq bu ox arl q, uy unluq 
feili ba lama t rkibl ri il  budaq cüml l ri eynil dirmir. Ona 
gör  ki, feili ba lama t rkibl rind  ba qa üzvl r olsa da, x b r 
yoxdur. X b r is  cütt rkibli cüml l rin  n vacib  lam tl rind n-
dir. Cüml d  mübt da il   x b r onun (cüml nin) qrammatik 
sas d r. Feili ba lama t rkibl ri il  müqayis d  budaq cüml l rd   
x b r,  sas n, i tirak edir. Dem li, budaq cüml l rd  x b rin ol-
mas , feili ba lama t rkibl rind   x b rin olmamas  onlar  bir-
birind n f rql ndirir.  g r feili ba lama t rkibi budaq cüml dirs , 
onda o, cüml  üzvü kimi x b r adland r lmal d r. Feili ba laman  
v  feili ba lama t rkibl rini is  cüml  üzvü kimi x b r adland r-
maq mümkün deyildir. Ona gör  ki, feili ba lamalar ayr l qda v  
t rkib daxilind   xs, k miyy t, zaman  kilçil ri q bul etmir, 
y ni t srifl nmir.  M s l n,  s n g l nd  feili ba lama t rkibidir. 
S n g lirs n cüml dir. Feili ba lama 
kilçisini atd qda feil 

---