Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc
Yüklə 2,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
B u l u d x a n X L L O V M Ü A S R A Z R B A Y C A N D L — 6 — S ÈNTAKTÈK ÿLAQÿLÿR HAQQINDA Söz birl m sind v cüml d ki sözl r bir-biril iki c h td n ba l v laq li olurlar: 1) M na (semantik) c h td n; 2) Qram- matik (morfoloji v sintaktik) c h td n. Sözl r aras nda m na laq si. Söz birl m sind v cüml - d ki sözl rin aras ndak m na laq si dedikd obyektiv al md ki yalarla, onlar n müxt lif xüsusiyy tl ri aras ndak laq n z r- d tutulur. M s l n: at qaç r birl m sind ya il onun h r k - ti, yax at birl m sind ya il onun keyfiyy ti, be at birl m - sind ya il onun k miyy ti aras nda laq var. Sözl r aras nda m na laq sini qrupla d rsaq, onlar dörd növ ay rmaq olar: 1. Subyekt laq si. ya il onun h r k ti aras ndak laq dir. Buna predikativ laq d deyilir. M s.: O g lir. T l b yaz r v s. R is stolun siyirm sind n bir q z kli ç xar b Qas ml n n qar- s na qoydu. (Elxan Elatl ) Qanbay Qas ml bir q d r fikr getdi, sonra bird n m nd n saat soru du. (Elxan Elatl ) N z r beynini yoran dü ünc l rd n xilas olub sevinc k lini yer dir y r k qalxd . ( .Hac zad ) 2. Obyekt laq si. Burada obyektl h r k t aras ndak laq n z rd tutulur. M s.: kitab oxumaq, yeri umlamaq, m qal ni yazmaq v s. B u l u d x a n X L L O V M Ü A S R A Z R B A Y C A N D L — 7 — Cibind n d smal n ç xartd , eyn yini götürdü, gözl rini sildi. (Anar) Saz n zövq il çald o p ri, Mizrabla oynatd inc tell ri. (N.G nc vi) 3. Atributiv laq . ya il onun müxt lif lam ti, keyfiyy t v xasiyy ti aras nda olan laq n z rd tutulur. M s.: a divar, h min adam v s. Z rif nar d n l rini bir-bir ç xar b a z na apar r, b z n üzün q rm z uzunsov xallar da dü ürdü. ( .K rim) Bütün yer üzünd s ad t gün inin do aca gün yax nd r. (M. brahimov) M h bb t bad si b di s ad tl doludur, N rgiz. (M. brahimov) H yat n z li, b di qanunlar var, q z m. ( .Hac zad ) 4. Relyativ laq . H r k tl onun t rzi, yeri, s b bi, m qs di, rti v s. aras nda olan laq n z rd tutulur. M s.: tez g lm k, heyr tl baxmaq, yava dan maq, sevincind n a lamaq v s. Relyativ m na laq sin z rfi laq d deyilir. Xristian al mi müdam bel bir müharib d olark n özünü ruhanil rin z ncirind n yava -yava xilas edibdir. (N.N rimanov) Bu da heyk ll rin aras ndan a r-a r, d rdli-d rdli bir qoca keçib gedirdi, a saç a saqqal na qar m bir pir. (Anar) Gec o q d r sakit idi ki, d nizin yekn s q gurultusu ayd nca e idilirdi. ( .Qas mov, H.Seyidb yli) Mehribancas na görü dül r, bir- birinin lini b rk-b rk s xd lar, oturdular. (Y.V.Ç m nz minli) Qeyd: Sözl r aras ndak m na laq l rini qrupla - d rsaq, bel bir n tic y g l bil rik: Subyekt laq si tabelilik laq l rind n uzla ma, obyekt laq si idar , atributiv v relyativ laq is yana ma laq sin uy un g lir. Sözl r aras nda qrammatik laq . Sözl r aras ndak laq - l rd n ikincisi qrammatik laq dir. Qrammatik laq dedikd söz- B u l u d x a n X L L O V M Ü A S R A Z R B A Y C A N D L — 8 — l rin morfoloji yolla d yi m si v sintaktik yolla birl m si qay- da-qanunlar n z rd tutulur. Dild sintaktik yolla laq l nm nin bir s ra üsullar var. Bu üsullar eyni xarakterd deyil. M s l n: Ya sad bir d rdd n, ya da v r md n, Gah atam z öldü, gah da anam z. Bu misallarda d rdd n,v r md n sözl ri aras ndak laq il bu sözl rin h r ikisinin öldü sözü il olan laq si aras nda f rq var. Bel ki, d rdd n, v r md n sözl ri bir-biril b rab r hüquq sas nda birl diyi halda, bu sözl rl öldü sözü is b rab r hüquq sas nda birl m yib. Bu sözl rl öldü sözü tabelilik laq si sas nda birl ib. Öldü sözü tabe ed n söz d rdd n, v r md n sözl ri is tabe olunan sözl rdir. M hz bu bax mdan sözl r aras ndak qrammatik laq iki yer ayr l r: tabesizlik laq si, tabelilik laq si. Tabesizlik laq si. Tabesizlik laq sind d sözl r bir-biril ba l olur. Lakin bu ba l l q b rab rhüquq sas nda, tabesizlik yolu il ba verir. Bu zaman t r fl r bir-biril b rab rhüquq sas nda laq y girirl r. Tabesizlik laq si tabesiz mür kk b cüml nin komponentl ri aras nda v cüml nin h mcins üzvl ri aras nda, h mcins xitablar aras nda, qo a sözl rin komponentl ri aras nda özünü göst rir. M s l n: Tabesiz mür kk b cüml nin komponentl ri aras nda – S rtibin ota nda intizar dolu bir sükut vard v Hafiz Biluri, Yav r zimi üz-üz oturub fikr getmi - dil r. (M. brahimov) Z ng çal nd , u aqlar sinif dolu dular, mü lliml r n zak tl vidala b ayr ld lar. (M. brahimov) H mcins mübt dalar aras nda – Azad vicdanlar, azad sevgil r h r k sin böyük tanr s olacaqd r. Yoxsulluq, ehtiyac v zülm onun n sibi olmu dur. (M. brahimov) A al q, b ylik g r k insan n qan nda olsun. (F.Eyvazl ) Yoxsullar, lsiz-ayaqs zlar yen vv lki kimi onun yan na m sl h t , ikay t gedirdil r. (F.Eyvaz- l ) Yataq-yataq çöll r s p l nmi qoyun-quzu sürül ri, nax rlar, ilx lar örü l rin r ngar ng nax , yara idi. (F.Eyvazl ) B u l u d x a n X L L O V M Ü A S R A Z R B A Y C A N D L — 9 — H mcins x b rl r aras nda – Biz d murad m zca f l kd n kam alayd q, Siz qon u olayd q. (M.Mü fiq) sg nd r h mi onlara l tutur, yol göst rirdi. (F.Eyvazl ) U a n l-üzünü yudular, yedizdirdil r. (F.Eyvazl ) H mcins t yinl r aras nda – A d rnaq- l , göy xall köhl ni qaraya tutmu dular. (F.Eyvazl ) K r m boy- buxunlu, nazikbel, enlikür k bir o lan idi. (F.Eyvazl ) Amma el aras nda gözüaç q, a ll v qoçaq bir ki i kimi tan n rd . (F.Eyvazl ) Bax lar qap ya dikildi, iç ri ucaboylu, enlikür kli, burmab l , üstü yar-yaraql bir adam daxil oldu. (F.Eyvazl ) H mcins tamaml qlar aras nda – Nam rdl r yaral at n yalman n , quyru unu q rxarlar. (F.Eyvazl ) Sonra da üzünü, boynunu ba da na sürtdü. (F.Eyvazl ) O, b z n mumdan, baldan, xall bal qdan, yumurtadan v soxulcandan da istifad edirdi... (F.Eyvazl ) A a, olmazm parças n v düym sin g tirim, burada h r k s ki gey c k, onun ynin gör biçdirib tikdir siniz. (M.F.Axundov) H mcins z rflikl r aras nda – Pristav vv lc Mansur b yin evini, h y tini g zdi. (F.Eyvazl ) Güll l r onlar n yan-yör sind n, ba lar n n üstünd n v y lt il keçirdi. (F.Eyvazl ) Eybi yoxdur, bir az gen v uzun tikdir, g r burada düz g lm s düz ld rik. (M.F.Axundov) Qo a sözl rin komponentl ri aras nda – P nc r d n boylanan Abbas b y bulaq ba nda cavan o lan sor u-suala tutan kazak tan d . (F.Eyvazl ) Qohum- qraba, dost-tan e its l r ki, K r mi l vermi m, m ni q namazlarm ? (F.Eyvazl ) Qaladan dustaq qaç b, onu axtar rlar, – dedi v t miz bir st kan-n lb ki götürüb samovara yax nla d . (F.Eyvazl ) H mcins xitablar aras nda – Ey da la an, torpaqla an, ulu babam, Bu günümd n dün nim uzaqla an, ulu babam. Kül kl n, dumanla an ruhumla m n. Aya a dur s ninl y m. (M.Araz) T bi t, t bi t, ana t bi t, Yamya l geymis n yen , t bi t. Niy vaxts z q yd n ona, t bi t? Kam nca bir ömür sürm di getdi. (M.Araz) Xan mlar, a alar, qald r n bu bad l ri xan m Gülnaz n sa l na iç k! (M. brahimov) Yen toz... Yüklə 2,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|