Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
10
—
aman, bu toz buludlar  n  ist r, Bilm m s nd n, ey Bak , s n ey 
at  diyar ! (M.Mü fiq) Tabesizlik  laq si ya intonasiya il , ya da 
tabesizlik ba lay c lar  il  yaran r. Tabesizlik  laq sind  olan iki 
söz aras ndak  münasib ti (y ni tabesizlik münasib tini) onlar n 
h r birinin dig r sözl rl  qurdu u  laq  (münasib t) poza bilmir.  
 Tabelilik  laq si. Dild  tabelilik  laq sinin rolu daha böyük-
dür. T kc  onu qeyd etm k kifay tdir ki, cüml nin qurulmas nda 
sas yük tabelilik  laq sinin üz rin  dü ür. Tabelilik  laq si söz 
birl m l rind ki sözl r aras nda, sad  cüml d ki üzvl r aras nda, 
tabeli mür kk b cüml l rin t r fl ri aras nda özünü göst rir. 
Tabelilik  laq si iki t r fd n ibar t olur. T r fl rd n biri  sas 
t r f, müst qil t r f, dig ri is  as l  t r f adlan r. M s l n:  hm d 
dostunu ça rd  cüml sind   hm d sözü müst qil t r fdir.  hm d 
sözünün t l bin  gör   ça rd  sözü onunla  xs   v   k miyy t  
gör  uzla bd r. Eyni zamanda, ça rd  sözü il   dostunu sözü 
aras nda da  laq  vard r. Bu  laq d  is  (dostunu ça rd ) ça rd  
sözü  sas t r f, dostunu sözü is  as l  t r fdir (burada idar   laq si 
var).  
Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, tabelilik  laq si predikativ v  
qeyri-predikativ birl m l rd   d  özünü göst rir. Bu  laq nin üç 
üsulu, növü var: yana ma, uzla ma, idar . Bu üsulun özü d  
dilçilikd  tabelilik  laq sin  daxil olmaqla bel  adlan r:  
1. Yana ma  laq si; 
2. Uzla ma  laq si; 
3. dar   laq si. 
Yana ma  laq si.  Uzla ma v  idar   laq sinin özün m xsus 
formal göst ricil ri vard r. Lakin yana ma  laq sinin heç bir 
formal göst ricisi yoxdur. Yana ma  laq sind  bir söz heç bir 
kilçi v  formal göst rici olmadan ba qa bir söz  yana r. Ona 
tabe olur. Ondan as l   v ziyy t  dü ür. M s l n:  ya l yarpaq 
birl m sind   ya l sözü heç bir  kilçi q bul etm d n  yarpaq 
sözün  yana m , ona tabe olmu dur. Yana ma  laq sini bel  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
11
—
xarakteriz  etm k olar: Tabelilik  laq sind  olan iki söz aras nda 
uzla ma v  idar   laq si yoxdursa, onda h min sözl r aras ndak  
laq  yana ma  laq sidir. Yana ma  laq sind  iki t r f var:  sas 
t r f, as l   t r f.  sas t r f  müst qil, tabe ed n t r f d  deyilir. 
As l  t r f is  tabe olan, qeyri-müst qil t r f d  adlan r. Bir qayda 
olaraq as l   t r f  sas t r fd n  vv l g lir v  onunla m na v  
qrammatik c h td n ba lan r. M s l n:  
eir, m d niyy t inc s n tdir. 
nc  ruh, inc  zövq, inc  s n tdir.(M. hriyar) 
Burada, inc  sözü as l , tabe olan t r f, ruh, zövq, s n t sözl ri 
is   sas, tabe ed n t r fdir.  
Qeyd: Yana ma  laq sind     b z n as l   t r f sözdüz ldici 
kilçil rl  i l n  bilir. M s l n: dadl  xör k, dadl  meyv , l zz tli 
söhb t v  s. 
 Yana ma  laq si xarakterin  gör  iki növ  ayr l r:  
1)Tam yana ma; 
2)Tam olmayan yana ma. Buna  natamam yana ma da deyilir. 
1. Tam yana ma.  Tam yana man n  sas xüsusiyy ti ondan 
ibar tdir ki, ya t r fl r aras na sözl r daxil ola bilmir, ya da t r f-
l r aras na söz daxil olark n  sas t r fl  yana ma  laq si münasi-
b tind  olur. Bel  ki, t r fl r aras na daxil olan sözl r uzla ma v  
idar   laq sin  gir  bilmirl r. M s l n: a ll , mehriban u aq; uca 
da  bina; ya l iri yarpaq. Lakin tam yana mada birl m nin 
t r fl ri aras nda  laq   eyni d r c d  möhk m olmur. M s l n: 
iki mehriban dost birl m sind   mehriban dost birl m si 
aras nda  laq  daha möhk mdir.  sas t r fd n uzaqla d qca  laq  
tamam z ifl yir.  
B z n  eir dilind   sas t r f  vv l, as l  t r f sonra i l nir. Bu 
zaman as l  t r fl   sas t r fin s ras  pozulur. M s l n:  
 
Bir o ul böyütdü ki, gur çatmaqa , gensin ,  
Bir o ul böyütdü ki, o ul deyir m s n :  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
12
—
Atl n  atdan sal b kül kl rl  ötü ür,  
Bax ndan q zlar n ür yin  od dü ür. ( .K rim) 
Göründüyü kimi,  eird   o ul sözü  sas t r f olsa da,  vv l, 
gur çatmaqa , gensin  sözl ri as l  t r f olsa da, sonra g lir.  s-
lind  cüml  bel  olmal d r:  Bir gur çatmaqa , gensin   o ul 
böyütdü ki... 
 
Qeyd:  dörd yüz on alt , bir q d r az, son d r c  
göz l tipli birl m l r tam yana mad r.  
 
Tam yana maya aid misallara diqq t yetir k: 
O, sanki  min ah ngli,  cazib dar bir musiqi il  insanlar  
ox ay r, istirah t etm y , x yal v  dü ünc l r  dalma a,  irin, 
m z li  söhb tl r   qulaq asma a ça r r, ür kl rini yum ald rd . 
(M. brahimov)  Bu balaca körpü  bizi ail  kimi etmi dir. 
( . f ndiyev) 
Bir göz l, bir sevimli o ul böyütdü ana. 
O b d, u ursuz günü –  rinin öldüyünü 
Bildirm di heç ona. ( .K rim) 
2. Tam olmayan yana ma.  Tam olmayan yana man n, 
natamam yana man n  sas xüsusiyy ti budur ki, t r fl r aras na 
ya uzla ma, ya da idar   laq sind  olan sözl r daxil olur. 
M s l n: Ax am  li dostunu biz  g tirdi cüml sind  ax am sözü 
g tirdi sözün  yana b. Lakin bu, natamam yana mad r. Çünki, 
t r fl r aras nda  li g tirdi – uzla ma,  dostunu g tirdi – idar , 
biz  g tirdi – idar   laq si var.  
 
Qeyd:  B z n natamam yana mada  sas t r fl  as l  
t r f aras nda olacaq sözün s ras  pozulur. M s l n, 
s h r yuxudan durur  v zin   s h r durur yuxudan, 
xeyli m n  baxd   v zin , xeyli baxd  m n  i l nir. 
 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
13
—
Yana ma  laq sind  nitq hiss l rinin i tirak . Yana ma 
laq si  laq l r iç risind   n q dim olan  laq dir. Yana ma 
laq sind  nitq hiss l rinin i tirak n  n z r  alaraq, onu a a dak  
kimi xarakteriz  etm k olar.  
1. smin ism  yana mas . Bu a a dak  hallar üzr  özünü 
göst rir:  
a) atributiv isim  ism  yana r: da  divar, rezin  lc k v  s.  
Dü m nin qo unlar   ç yirtk  kimi oraya hücum edir,  d mir 
paltar  geyib g lir. (M. brahimov)  O igidl rin ba nda elin 
p nah  olan  q hr man Elcan  dururmu . (M. brahimov) 
Hiyl g r dü m n  dil nçi adam   onlar n için  gönd rir. 
(M. brahimov) M din  d  r ssam Yav rin bu hal n  duydu v  
h r ikisi k d rl ndi. (M. brahimov)  Bütün bunlar  hiss ed n 
mü llim Kamal  xeyli dü ündükd n sonra arvad na dedi. 
(M. brahimov)  
Babamt k, atamt k dünyaya m n d  
Açd m gözl rimi taxta be ikd . (B.Vahabzad )  
b) II növ t yini söz birl m si  klind  yana ma:  in k südü, 
kafedra müdiri,  ncir qurusu v  s.  
c) qo mal  yana ma: od kimi sözl r, ilan kimi adam v  s.  
2. Sif tin ism  yana mas . Bu cür yana ma hal na da 
dilimizd  daha çox rast g lirik. Ona gör  ki, sif tin  sas v zif si 
ism  yana b onu müxt lif c h td n  lam tl ndirm kdir. M s l n: 
yara ql  evl r, mehriban q z, pax l adam v  s.  
Ey h m srim, 
 H qiq tin qan qarda ,  
Dayand rmaq olmazm , de,  
Yar ç lpaq,  
yar v h i,  
Q dim insan atan da ?! ( .K rim) 
Bu dil –  cdad m z n biz  qoyub getdiyi  
n qiym tli mirasd r, onu gözl rimiz t k 
Qoruyub, n sill r  biz d  h diyy  ver k. (B.Vahabzad )  

---