Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
22
—
Qeyd:  smin adl q hal  idar   laq sind  i tirak etmir. 
Adl q halda olan söz mübt da v zif sind  olduqda 
uzla ma, t yin v zif sind  olduqda yana ma  laq -
sin  xidm t edir. 
 
dar   laq si,  sas n, obyekt v  relyativ  laq li birl m nin 
t r fl ri aras nda olur.  dar   laq sinin  sas xüsusiyy tl ri bundan 
ibar tdir ki, as l  t r fd ki söz  sas sözün t l bi il  ismin bu v  ya 
dig r hal nda olur.  dar   laq si ismin hallar  il   laq dar 
oldu undan, bu  laq   sas nda yaranan birl m l rin as l   t r fi 
hallana bil n, y ni substantivl
n, ya da müv qq ti olaraq 
substantivl
n sözl rd n ibar t olur. M s l n: 
a) isiml rin idar  olunmas :  qap n  ba lamaq, k ndd  ya amaq, 
dünyaya g lm k  v  s.  
b) v zlikl rin idar  olunmas :  m ni dinl m k, onu aparmaq, 
bel l rin  köm k etm k, el l rini ir li ç km k, s n  köm k etm k, 
ona cavab verm k v  s.  
c) sif tin idar  olunmas :  düzünü dem k, istid n soyuqdan 
qorxmaq, a  qaradan ay rmaq v  s.  
ç) saylar n idar  olunmas :  üçd n biri ç xmaq, birincil ri 
mükafatland rmaq, az  saxlamaq, çoxu aparmaqv  s.  
d) m sd rin idar  olunmas :  oxuma a getm k, yatma a getm k, 
yazma  öyr nm k v  s.  
e) feili sif tl rin idar  olunmas :  i l y nl ri mükafatland rmaq, 
oxuyanlar  d v t etm k, dan an  dinl m k, oynayanlara baxmaq, 
i l y nl r  köm k etm k  v  s.  
) z rfin idar  olunmas : ir liy  getm k, yax nda qalmaq v  s.  
dar   laq si olan birl m d   sas t r f,  sas n, feill rd n 
ibar t olur. Bir s ra ba qa nitq hiss l ri d  mü yy n birl m l rd  
idar  etm k qabiliyy tin  malikdir. M s l n:  m n m kt bd  
növb tçiy m; t l b l rd n be i, onlar n yax s .  Lakin ba qa nitq 
hiss l rinin idar etm si feill rl  müqayis d  nisb t n z ifdir.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
23
—
dar   laq si  sas t r fin hans  nitq hiss sind n ibar t olma-
s na gör  iki növ  ayr l r:  feill rl  idar , ba qa nitq hiss l ri il  
idar . 
Feill rl  idar . Bütün feill r ismin hallar  il  eyni d r c d  
laq y  girmir. Y ni h r bir feil ismin bütün hallar  il   laq y  
girm y   d  bil r. M s l n:  almaq sözü birinci növb d   t sirlik 
hal  t l b etdiyi halda, baxmaq sözü birinci növb d  yönlük hal , 
getm k sözü is   ç x l q v  yönlük hal n   t l b edir. Bu feill r 
ba qa hallarla da i l n  bil r. M s l n, almaq feili yönlük ( liy  
kitab almaq), yerlik (saat 5-d  almaq), ç x l q (ma azadan almaq) 
hallar n  idar  ed  bil r. Baxmaq feili yerlik, ç x l q hallar n  da 
idar  ed  bil r (qatarda baxmaq, p nc r d n baxmaq). 
Feil ismin yönlük, t sirlik, yerlik, ç x l q hallar n  (dörd 
hal ) idar  edir. Bu hallar feilin t l bi il  idar  olunur. Yönlük, 
t sirlik, yerlik, ç x l q hallar n  idar  etm kd   t srifl n n feill  
feili ba lama, m sd r v  feili sif tl r aras nda heç bir f rq olmur. 
Burada yaln z h r birinin morfoloji qurulu unda f rql rl  qar la-
r q: kitaba bax r, kitaba baxmaq, kitaba baxan, kitaba baxanda; 
kitab  al r, kitab  almaq, kitab  alan, kitab  alanda; evd  oturur, 
evd  oturmaq, evd  oturan, evd  oturanda; evd n g lir, evd n 
g lm k, evd n g l n, evd n g l nd  v  s. Feil ismin yiy lik  hal n  
idar  etmir. Yiy lik hal adlarla idar  olunur. Feili sif td  feillik 
xüsusiyy tl ri il  yana , ad bildirm k xüsusiyy tinin olmas , 
el c   d   m sd rin feillik xüsusiyy ti il  yana  ad bildirm k 
xüsusiyy ti, y ni m sd rd ki isimlik, feili sif td ki sif tlik xüsu-
siyy ti onlar  adlara yax nla d r r, bu xüsusiyy t onlar n yiy lik 
halla i l nm sin   v  yiy lik hal  idar  etm sin  imkan yarad r. 
M s l n:  qu un uçma , onun oxudu u (kitab). Dörd hal n 
idar sind  onlar (m sd r, feili sif t) feil kimi ç x  edir. Yiy lik 
hal n idar  edilm sind  is  m sd r d , feili sif t d  ad kimi ç x  
edir v  h m d  feili idar y  xas olmayan atributiv  laq li birl m  
yarad r. M sd rin, feili sif tin idar  imkanlar   t srifl n n feil-

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
24
—
l rd n v  feili ba lamadan üstündür. Ona gör  ki, m sd rin ism , 
feili sif tin is  substantivl dikd n sonra ism  m xsus xüsusiyy ti 
onlar n yiy lik halla  laq sin  imkan yarad r.  
 
Qeyd:  xsli feill rin idar si il  predikativ birl m  
(cüml ) yaran r: M n m qal ni yazd m. Feili ba -
lama, feili sif t v   m sd rin idar si il  qeyri-pre-
dikativ birl m  – söz birl m si yaran r: m kt bd  
oxumaq, m kt bd  oxuyanda, m kt bd  oxuyan v  s.  
 
siml rl  idar .  siml r yiy lik hal  idar  edir. M s l n: 
hm din bac s , onun sözl ri  v  s. Dig r nitq hiss l ri yaln z 
substantivl dikd n sonra ismin yiy lik hal n  idar  ed  bilir. 
siml r dig r hallar n idar  olunmas nda f al olmurlar.  siml rin 
dig r hallar  idar  etm si daha çox üslubla ba l  olur. B z n d  
feilin dü m si il  ba  verir. M s l n: yürü  haz rl q, ömr  zin t. 
Ç kdi ordusunu M h mm d Qacar.(S.Vur un) 
 Gözünd  f rt na, bax nda q . 
 Yolda lardan ayr l q, keçmi d n yadigar v  s. 
Sif tl rl  idar . Sif tl r d  isiml r kimi, ismin yiy lik, 
yönlük, yerlik, ç x l q hallar n  idar  edir. M s l n:  kitab n ma-
raql s , i  b l d, dünyada m hur, e qd n m hrum v  s. Sif t yi-
y lik hal  idar  ed rk n substantivl ir.  Ancaq yönlük, yerlik v  
ç x l q hallar  idar  etdikd  substantivl m y  ehtiyac qalm r. Si-
f tin yönlük, yerlik v  ç x l q hallar  idar  etm si onun öz t bi ti 
il  ba l d r. 
Saylarla idar . Saylar ismin yiy lik, yerlik, ç x l q hallar n  
idar  edir. Az rbaycan dilind  saylar n yönlük hal  idar  etm si d  
az-az hallarda özünü göst rir. Saylar da sif t kimi yiy lik hal  
idar  ed rk n substantivl ir. M s l n: m
l l rin çoxu, t l b -
l rd n biri v  s. Ba qa hallar  idar  ed rk n sif t öz t bi tini sax-
lay r, t k-t k hallarda substantivl ir:  be d  bir, üçd  bir, adam-
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
25
—
lardan biri, be d n az, üçd n çox, m n  çoxdur, s n  azd r. Müa-
sir Az rbaycan  d bi dilind   k sr saylar n n ikinci hiss si (y ni 
tam n hiss si) birinci hiss ni (y ni tam ) idar  edir. M s l n: 
üçd n biri, ikid n biri v  s.  
Z rfl rl  idar .  Z rfl r d   b z n sözl ri idar  edir: hadi-
s nin  vv li, söhb tin  vv li, h yat n sonu, inam n sonu v  s. 
v zlikl rl  idar .  B z n  v zlikl r vasit sil   d  sözl r 
idar  olunur: e id nl rin ham s , görü nl rin birisi v  s.  
 
Qeyd: Dilimizd  ax am , s h ri, günü, tezd ni v  s. 
tipli sözl rd  - , -i, -u, -ü  kilçisi zahir n t sirlik hal 
kilçisin  b nz yir. Ancaq bu  kilçil r m nsubiyy t 
kilçisidir. H min m nsubiyy t 
kilçili sözl rin 
birinci t r fini b rpa etm k olur:  h min günün 
ax am , h min günün s h ri, q n bütün günü, 
günün tezd ni.  
 
 
d biyyat: 
 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.22-34 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.3-8 
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.8-34 
4. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , 
ADU-nun n ri, 1978, s.3-6 
 

---