Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
34
—
ibtidai formas d r. Buna baxmayaraq, sad  birl m l r söz 
birl m l rinin bütün t l bl rin  cavab verir.  
Mür kk b birl m l r is  üç v  daha art q müst qil sözün 
m na v  qrammatik c h td n birl m sind n yaran r. Mür kk b 
söz birl m si sözl rin çoxlu u v  fikrin z nginliyi il  sad  birl -
m l rd n f rql nir. Mür kk b söz birl m l ri özl ri d  bir neç  
sasda qurulur:  
1. Mür kk b söz birl m l rinin bir  sas, bir neç  as l  t r fi 
olur. As l  t r fl rin h r biri birba a  sas t r f  tabe olur. M s l n: 
dün nki h min q rib  hadis , m ktublar  çatanda ev   g tirm k, 
bir neç   d st ip k paltar, Adil Dil fruzu gör nd , kobud s sini 
e id nd , avadanl n yerini d yi nd ,  lind ki o s b t, mülayim 
xasiyy tli bir qoca arvad v  s.  
G linin bel  sakit, t mkinli cavab   amxal n qulaqlar nda 
ild r m kimi  aqq ldad .  ( . xl )  Ki inin m yus v  mü kül 
görk mi Cahandar a an n da ür yini a r td . ( . xl ) 
r fin a  
b nizi daha da a arm d . ( . xl ) Suyun lal axan , adam n yer  
baxan  buna deyibl r. ( . xl ) Damlar n v  çardaqlar n üstünd  
ax amdan t z k yand rm d lar. ( . xl )  
2. Mür kk b qurulu lu söz birl m l rinin yen  d  bir  sas, 
bir neç  as l   t r fi olur. Lakin as l   t r fl rin ham s   sas t r f  
birba a tabe olmur. Onlar n bir qismi birl m  daxilind  ba qa bir 
söz  tabe olur. M s l n: kitablar  r fl r  düz nd  qap n  açmaq, 
t z c  evd n ç xanda küç d  dostuma rast g lm k.  
3. Mür kk b qurulu lu söz birl m l rinin t rkibind  üç v  
daha art q söz i tirak edir. Bunlar z ncirvari  kild , qar l ql  
tabelilik  sas nda bir-birind n as l  olur. M s l n:  universitet 
t l b sinin d rs kitab , zavod direktorunun i  ota , hüquq ünasl q 
fakült sinin t l b si, m d niyy t saray n n da  divarlar   v  s. 
B z n birl m l rin t r find ki sözl rd n birin  aid birt r fli 
laq d  olan söz d  ola bilir. M s l n: dekan müavininin yara ql  
i  ota .  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
35
—
lini x nc rin d st yind n ç km y n  amxal onun yal n 
aya na baxd .  ( . xl )  Hirsind n n  etdiyini bilm y n  amxal 
atas n n qolundan tutub dart rd .  ( . xl )  Divardak  yar qlar n 
birind  gizl nmi  qarafatma k sik-k sik oxuma a ba lad . ( . x-
l )  ki h ft   s br el m k  c h nn m 
zab ndan art qd r. 
(M.F.Axundov)  Yax , siz   verdiyim pulun faydas . (M.F.Axun-
dov)  Hac  Qafurun qap s ndan öt nd   gördük durubdur, 
quca nda da qundaq. (M.F.Axundov) Göyt p   k ndinin yast  
qazma daxmalar  Kürün sahilin  q d r s p l nmi di. ( . xl )  
sas t r fin nitq hiss l ril  ifad sin  gör  söz 
birl m l rinin növl ri.  Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, söz 
birl m l ri  sas t r fin nitq hiss l ri il  ifad sin  gör  üç qrupa 
ayr l r: ismi birl m l r, feili birl m l r, z rf birl m l ri.  
 
Qeyd:  smi v  feili birl m l r  nisb t n z rf birl -
m l ri dild  azl q t kil edir. Onlar öz xüsusiyy t-
l rin  gör  ismi birl m l r  ox ay r. Ona gör   d  
t dris prosesind  b z n z rf birl m l ri ismi birl -
m l r  daxil edilir v  bel likl , söz birl m l ri ismi 
v  feili birl m l r olmaqla iki yer  ayr l r. 
 
smi birl m l r.  sas t r fi adlardan (isim, sif t, say, 
v zlik) ibar t olan birl m y  ismi birl m  deyilir. M s l n: 
evin qap s , alman n q rm z s , u aqlar n a ll s   v  s.  smi 
birl m  iki üsulla qurulur:  
1. Analitik üsul; 
2. Sintetik üsul. 
1. Analitik üsul.Analitik üsulun  sas xüsusiyy ti ondan 
ibar tdir ki, burada birl m nin yaranmas nda hal v  m nsubiyy t 
kilçil ri i tirak etmir. Birl m  yaln z sözl rin s ralanmas   v  
intonasiyas   sas nda qurulur. M s l n:  ya l yarpaq, parlaq 
ulduz, d mir qap , uca çinar v  s. 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
36
—
 Analitik üsulla ismi birl m l rin qurulmas nda, y ni analitik 
üsulla ismi birl m l rin  m l   g lm sind   b z n qo malar da 
i tirak edir. M s.:  
 Bir qara da  kimi soyu am indi,  
 Q zlar n bax  ruhumu danlar. (F.Qoca) 
 
 Burda m h bb t d  h ddi a may r 
 Poladt k soyuqdur, poladt k möhk m. (F.Qoca) 
2. Sintetik üsul. Sintetik üsulun  sas xüsusiyy ti budur ki, 
söz birl m si hal v   m nsubiyy t 
kilçil rinin i tirak  il  
yaran r. M s l n: dünyan n  vv li, göyün ulduzu, f hl  qüvv si, i  
adam  v  s.  
smi birl m l r iki böyük qrupa ayr l r:  
1. T yini söz birl m l ri; 
2. T yini söz birl m l rin  daxil olmayan ismi 
birl m l r.  
1. T yini söz birl m l ri.  smi birl m l r h mi  bu 
ba l q alt nda adland r lmay bd r. XX  srin 20-ci ill rin   q d r 
bunlara izaf t v  ya izaf t t rkibi deyilibdir. Lakin izaf t  r b v  
fars dill rin   m xsus hal oldu undan v  dilimizin xüsusiyy tini 
ks etdirm diyind n XX  srin 20-ci ill rind n sonra izaf t t rkibi 
ifad si yiy lik birl m si termini il   v z olunubdur. Buna bax-
mayaraq, yiy lik birl m si termini d  bütün t yini söz 
birl m sini  hat  ed  bilm mi dir. Bel  ki, yiy lik birl m si 
dedikd  yaln z II, III növ t yini söz birl m si n z rd  tutulurdu. I 
növ t yini söz birl m l ri is  n z rd n qaç rd . Ona gör  d  XX 
srin 40-c  ill rind n sonra bu cür birl m l rin I t r finin 
t yinetm  xüsusiyy ti n z r  al naraq onlar n t yini söz 
birl m l ri adlanmas  daha m qs d uy un say lm d r. T yini 
söz birl m l rinin üç növü var:  
1.I növ t yini söz birl m si; 
2.II növ t yini söz birl m si; 
3. III növ t yini söz birl m si.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
37
—
 I növ t yini söz birl m si. I növ t yini söz birl m l rinin 
m l   g lm sind  heç bir qrammatik-morfoloji  lam t i tirak 
etmir. Bel  söz birl m l ri sözl rin yana mas ndan  m l  g lir: I 
t r f atributiv, II t r f substantiv xüsusiyy t da y r:  göz l v t n, 
oxuyan q z, maraql  d rs v  s. I növ t yini söz birl m l rinin II 
t r fi isim, yaxud substantivl mi  h r hans  bir sözl , I t r f is  
isim, sif t, say,  v zlik v  feili sif tl  ifad  olunur. M s l n:  
a) I t r fi isiml  ifad  olunanlar: da  hasar, taxta arak sm  
v  s. 
b) I t r fi sif tl  ifad  olunanlar: a r x st , ya l yarpaq, 
t miz su,  irin çör k,  böyük  h r, mavi s ma, geni  otaq, s rin 
bulaq, tarixi hadis  v  s.  
irvanl n n qal n qara qa lar  alt nda q y lm  gözl ri masa-
n n üstün   s p l nmi  ka z-ku uzu n z rd n keçirdi. 
( . f ndiyev) 
c) I t r fi  sayla ifad  olunanlar: bir bulaq, bir dünya, iki 
nam rd, bir sirr, be  qit , on adam, üçüncü kurs, xeyli  s r v  s.  
ç) I t r fi  v zlikl  ifad  olunanlar: h min hadis , bu ölk , 
bu dünya, bütün insanlar, bel  vaxt v  s. 
d) I t r fi feili sif tl  ifad  olunanlar: aç lan qap , g l c k 
gün, l p l n n d niz v  s. 
I növ t yini söz birl m l rinin II t r fi müxt lif  kilçil r 
(k miyy t, hal,  xs, m nsubiyy t) q bul ed  bil r ki, onlar h min 
birl m nin 
lam ti hesab olunmur, çünki onlar söz 
birl m l rinin yaranmas nda vacib ünsürl r kimi ç x  etmirl r. 
M s l n:  O,  narahat adamd r. Yaxud:  h rin k nar nda olan 
böyük bir ba çada a aclar yarpaq açm d r.  
I növ t yini söz birl m sinin t r fl ri müxt lif cüml  
üzvl ri v zif sind   ç x  edirl r: I t r f h mi   t yin, II t r f is  
müxt lif cüml  üzvl ri olur.  
 

---