Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
54
—
t srifl nir. Ancaq feili ba lama t srifl nmir. Bel  oldu undan o, 
qrammatik c h td n x b r kimi formala m r. X b r kimi formala-
a bilm y n feili ba lama aid oldu u mübt da il  uzla ma  laq -
sin  gir  bilmir. Dem li, x b rin mübt da il  uzla mas  yoxdursa, 
subyekt v  predikatdan dan maq mümkün deyildir. Bel  olduqda 
feili ba lama v  feili ba lama t rkibl ri cüml  d  ola bilmir.  
 
Qeyd: Dilimizd   x b rin mübt da il  uzla mad  
hallara rast g lm k olur. M s l n, “Yeni dünya qu-
ran bizik, haqqa q hm r duran bizik” (R.Rza) 
cüml sind  mübt da il   x b r aras nda uzla ma 
laq si yoxdur. H tta mübt da oldu u kimi 
qalmaqla, x b r müxt lif  xsl r üzr  k miyy t  gör  
d yi ir:  Yeni dünya quran m n m. Yeni dünya 
quran s ns n. Yeni dünya quran odur. Yeni dünya 
quran bizik. Yeni dünya quran sizsiniz. Yeni dünya 
quran onlard r. Bel  cüml l rd  mübt da il   x b r 
yerl rini d yi diyind n, onlar aras nda uzla ma 
laq si pozulmu dur.  slind  bu cüml  bel dir:  Biz 
yeni dünya quranlar q. Mübt da il   x b r yerini 
d yi diyind n bizik sözü h m x b r, h m d  m ntiqi 
subyektdir,  yeni dünya  quran feili sif t t rkibi is  
h m mübt da, h m d  m ntiqi predikatd r.  
Bundan ba qa, M n a a, s n a a... kimi cüml l rd  
d  mübt da il   x b r aras nda uzla ma  laq si 
yoxdur. Ancaq bu tipli cüml l rd  mübt da il  x b r 
aras nda uzla ma  laq sinin olmamas  cüml y  
m xsus olan qanunauy unlu u pozmur. Bel  ki, bel  
cüml l rd   x b rl r   xs  kilçil ri  lav  etm kl  
onlar  mübt dalarla uzla d rmaq olur: m n a ayam, 
s n a asan. Eyni zamanda bel  cüml l r qrammatik 
c h td n formala d   üçün cüml y   m xsus olan 
intonasiyaya da malikdir.  ntonasiya is  bel  
cüml l rin bitkin cüml  olmas na imkan verir. 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
55
—
Feili ba lama t rkibl ri il  budaq cüml  aras nda yax nl  ya-
radan ikinci c h t onlar n m nalar  il  ba l d r. Budaq cüml l rd  
mü yy n hal, h r k t, hadis  haqq nda bitmi  bir fikir ifad  
olunur. Feili ba lama t rkibl rind   d  mü yy n hal, h r k t, 
hadis  haqq nda m lumat olur. Bel likl , h r ikisi eyni m zmunu 
çatd r r. M s l n, El  ki o qatar g lib duracaq, Azadl q z ngi d  
bel  vuracaq. (S.Vur un) Bu cüml  tabeli mür kk b cüml dir v  
zaman budaq cüml sidir. Burada El  ki o qatar g lib duracaq 
budaq cüml sini  O qatar g lib duranda feili ba lama t rkibi il  
verm k olar. Burada h m budaq cüml nin, h m d  feili ba lama 
t rkibinin m zmunu, dem k olar ki, eynidir. Ancaq bu m na 
eyniliyin  gör  budaq cüml  il  feili ba lama t rkibini eynil dir-
m k olmaz. Ona gör  ki, t kc  fikri n z r  almaqla, daha do rusu, 
feili ba laman n fikir ifad  etm sini n z r  almaqla onu budaq 
cüml  hesab etm k olmaz. Onda cüml nin ba qa  lam tl ri diq-
q td n k narda qalm  olur. Ba qa bir c h td n feili sif t, feili 
ba lama v  m sd r t rkibl rini budaq cüml  hesab etm k dilimiz-
d ki z ngin feili sif t, feili ba lama v   m sd r t rkibl rini inkar 
etm k dem kdir.  
Cüml ni, cüml  üzvl rini v  mür kk b cüml l ri t dqiq ed n 
.D mirçizad  feili sif tin, feili ba laman n v  m sd rin (o cüm-
l d n t rkibl rin) mü yy n fikir, m na ifad  etm sini  sas götür -
r k, onlar  budaq cüml  hesab etmi dir
1
. Bu fikir sonralar 
dilçilikd  özün  yer ala bilm mi dir.  
Feili ba lama t rkibl ri il  budaq cüml l r aras nda ox arl q, 
yax nl q yaradan üçüncü c h t onlar n deyili i il   laq dard r. 
Bel  ki, mür kk b cüml ni t kil ed n komponentl r aras nda 
deyili  zaman  mü yy n fasil  olur. Bu, m tni t kil ed n 
cüml l r aras nda v  cüml d ki sözl r aras nda, sözd ki hecalar 
1
  .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili (cüml  üzvl ri). Bak , 1947, s.9; 
.D mirçizad . Mür kk b cüml l r. – “Az rbaycan m kt bi” jurnal , 1948,   1.

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
56
—
aras nda da özünü göst rir. Bu fasil  feili ba lama t rkibl rinin 
deyili ind  d  özünü göst rir. Misallara diqq t yetir k: M n d rs  
g lirdim ki, bird n evimiz  qonaq g ldi. Bu tabeli mür kk b 
cüml d  birinci hiss ni oxuduqda fasil  yaran r v  dinl yici ikinci 
cüml ni (fikri) gözl yir. El c  d   hm d d rs  g l nd , Qarda -
xan onu gördü cüml sind   hm d d rs  g l nd  feili ba lamas n  
oxuyanda fasil  yaran r. Ancaq mür kk b cüml l rd  fasil  ba  v  
budaq cüml l rin s rh dini mü yy n edir. Feili ba lama 
t rkibl rind ki fasil  is  feili ba lama t rkibi il  ifad  olunmu  
cüml  üzvünün s rh dini mü yy nl dirm y  xidm t edir. H m 
budaq cüml d ki, h m d  feili ba lamadak  fasil  intonasiya il  
laq dard r.  ntonasiya cüml nin  sas  lam tl rind n biridir v  
fikrin bitm sini göst rir. Feili ba lama t rkibind ki intonasiya is  
cüml y   m xsus olan intonasiyadan f rql nir. Feili ba lamadak  
intonasiya sintaqmalara (söz birl m l rin ) m xsus olan intonasi-
yaya daha yax nd r, ancaq bu intonasiya da sintaqmalara m xsus 
intonasiyadan mü yy n q d r f rql nir. Bel  ki, feili ba lamalar-
dak  intonasiya sintaqmalardak  intonasiyadan f rqli olaraq, bir 
q d r qüvv tli v  davaml  intonasiyad r. Ona gör  d  feili ba la-
ma t rkibl rind n sonra çox vaxt dur u i ar si (vergül) qoyulur. 
H m d  feili ba lama t rkibl rinin özün m xsus m ntiqi vur usu 
olur.  
Bel likl , feili ba lama t rkibl ri il  budaq cüml l r aras nda 
ox arl q, yax nl q yaradan c h tl rin olmas na baxmayaraq, feili 
ba lama t rkibl rini budaq cüml  il  eynil dirm k olmaz. Feili 
ba lama t rkibl ri söz birl m l rinin bir növü kimi özünü gös-
t rir.  
Feili ba lama t rkibl rinin bitmi  bir fikri ifad  ed  bilm m -
si, mübt da il  x b r aras ndak  uzla man  v  dinamikliyi göst r  
bilm m si onlar  cüml d n uzaqla d r r. Feili ba lama t rkibl rini 
söz birl m l ri s ras na daxil etm yi  sasland r r.  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
57
—
Feili ba lama t rkibl rinin spesifik formal v   m na xüsusiy-
y tl ri onu ba qa növ söz birl m l rind n f rql ndirir. Feili 
ba lama t rkibl ri cüml d  zaman, s b b, m qs d, t rzi-h r k t 
v  s. m zmununda olur. Lakin dig r növ söz birl m l ri bu xüsu-
siyy tl ri özünd   ks etdir  bilmir. Dig r növ söz birl m l rind  
olan spesifik xüsusiyy tl r d  feili ba lama t rkibl rind  yoxdur.  
 
Qeyd:  Feili ba lama, feili sif t, m sd r t rkibli bir-
l m l r qeyri-predikativ birl m l r hesab olunur. 
Ona gör  ki, bu t rkibli birl m l r cüml nin geni -
l nmi  bir üzvü kimi ç x  edir. Dem li, feili birl -
m l r h m predikativ, h m d  qeyri-predikativ ola 
bilir. Bel  ki, qeyri-predikativ birl m l r cüml  ya-
rada bilmir, o cüml d n, feili birl m l r d  bel  
birl m l rdir. Predikativ birl m l rd   x b rin 
mövcudlu u z ruridir. M s.:  H y t böyükdür. Bak  
q
ngdir. B z n bel  hesab olunur ki, t rkibind  feil 
olan birl m l r predikativ birl m l rdir. Ancaq 
predikativlik feillikd  deyil, x b rlikd dir. Y ni pre-
dikativlik morfoloji xüsusiyy t deyil, sintaktik xüsu-
siyy tdir. Eyni zamanda predikativlik qrammatik ka-
teqoriyad r, o, m ntiqi kateqoriya deyildir. M hz bu 
c h td n maraql  kitab, yax  dan maq predikativ 
birl m  deyildir,  kitab maraql d r, m qs dimiz 
dan maqd r predikativ birl m dir. 
 Dem li, qeyri-predikativ birl m l rd  x b r i tirak 
etmir, ancaq predikativ birl m l rd   x b r i tirak 
edir.  
 
Sabit v  qeyri-sabit feili ba lama t rkibl ri. Dem li, feili 
ba lama, feili sif t, m sd r t rkibl ri cüml  yarada bilmir,  sas 
t r fi feil olsa da (feili ba lama, feili sif t, m sd r), predikativliy  

---