Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
58
—
xidm t etmir. Ona gör   d  I, II, III növ t yini söz birl m l ri 
kimi feili ba lama, feili sif t v   m sd r t rkibli birl m l r d  
qeyri-predikativ birl m l r hesab olunur. Feili ba lama t rkibl ri 
söz birl m l rinin bir növü oldu u üçün onlar da sabit v  qeyri-
sabit feili ba lama t rkibl ri olmaqla iki yer  ayr l r. Sabit feili 
ba lama t rkibl ri tam leksik birl m l rdir. Bel  birl m l ri 
t rkib hiss l rin  bölm k, ay rmaq mümkün deyildir. Ona gör  ki, 
bel  birl m l ri  m l   g tir n sözl r m naca bir-birin  o q d r 
yax nla m , daxili  laq y  girmi dir ki, onlar  bir-birind n 
ay rmaq, bölm k heç cür al nm r. Bel  oldu undan bu t rkibl r 
bütövlükd  bir leksik vahiddir, t rkibd ki sözl r aras nda m na v  
qrammatik 
laq  da la m d r. M s.:  gözl ri yol ç km k, 
burnunun ucu göyn m k, dili a z na s mamaq v  s.  
Qeyri-sabit feili ba lama t rkibl ri t rkib hiss l rin  parçala-
n r v  burada sözl r aras nda m na v  qrammatik  laq  da la m  
olmur. M s.: Ax am u aqlar d rsd n ç xanda hava qaralm d .  
Feili ba lama t rkibl rinin daxilind  bir neç  söz birl m si 
(sabit v  qeyri-sabit birl m l r) ola bil r. M s.: ba  götürüb dün-
yadan köçm k, onun sözl rin  qüvv t verm k, soyuq münasib tini 
hiss etm k v  s.  
Göründüyü kimi, feili ba lama t rkibl ri söz birl m l rinin 
bir növüdür. Bunlar söz birl m l rin  aid  n mühüm xüsusiy-
y tl ri özünd   ks etdirir.  
Feili ba lama t rkibl rinin qurulu u. Feili ba lama t rkib-
l ri iki, üç, dörd v  b z n d  çox sözd n t kil olunur: m ktubu 
alanda, m ktubu poçtalyondan alanda, Qulu m ktubu poçtal-
yondan alanda v  s.  
Ba m  qald randa,  gözl rim bir  anl q gözl rin  sata d . 
(R.Rza)  
 
Möht r m  air  salamlar olsun,  
Bu dünya durduqca o da var olsun! (S.Vur un)  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
59
—
Ka za h v sl  o da qol atd  
Doda  alt ndan gülüms y r k. (B.Vahabzad )  
M n  v t nimin keçirdiyi a r günl r haqq nda dü ün rk n 
h mi  özümd  bir gücsüzlük hiss el yib bir olan Allahdan nicat 
ummu am. ( . f ndiyev)  
Feili ba lama t rkibi qurulu ca sad   v  mür kk b olur. Sad  
feili ba lama t rkibi iki müst qil sözün m na v  qrammatik 
c h td n birl m sind n yaran r. M s.:  
Ah, babam, bir d  anl - anl  babam!  
ntiqam almadan, inan ya amam. (H.Cavid) 
Bizim bu da lar n o luyam m n d ,  
Az-az uydururam yeri g l nd . (S.Vur un)  
Mür kk b feili ba lama t rkibi üç v  daha art q müst qil 
sözün m na v  qrammatik c h td n birl m sind n yaran r. M s.: 
Atas   h r d f  bir yana ged nd , toydan-ma ardan qay danda 
evd  bel  söhb tl r olurdu. ( . xl )  
Ey Araz, s pirs n, göz ya  s n d   
Keçdikc  üstünd n çölün, ç m nin. (B.Vahabzad )  
Ka za h v sl  o da qol atd  
Doda  alt ndan gülüms y r k. (B.Vahabzad )  
Niy  qula n z çoxdan  e dir –  
Böhtan e id nd  q zar b yanar,  
Do ru söz g l nd  pamb q t xanar. (S.Vur un) 
Feili ba lama t rkibl rinin t r fl ri aras nda m na  laq si. 
Feili ba lama t rkibl ri iki sözd n ibar t olanda, onda t r fl r 
aras nda a a dak  m na  laq l ri olur: 
a) prosesl  onun subyekti aras nda  laq  olur: Qulu alanda, 
m ni ba
layanda, s n g l nd , u aqlar gül rk n, mü llim 
dan d qca v  s. 
b) prosesl  onun obyekti aras nda  laq  olur: m ktubu alanda, 
evi b z y nd , kitab  oxuyanda, mühazir l r  qulaq asanda, 
tama aya baxmaq, kitabdan öyr nm k v  s.  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
60
—
c)  prosesl  onun zaman  aras nda  laq  olur: s h r alanda, 
dün n gör nd , ax am görü nd , gec getm k, s h r oyanmaq, tez 
g lm k v  s.  
ç)  prosesl  onun m kan  aras nda  laq  olur: evd n ç xanda, 
küç d  gör nd , h y td  dan anda, d rsd n ç xanda, k ndd  
ya amaq, da lara qalxmaq, yoldan qay tmaq v  s.  
 d) prosesl  onun t rzi aras nda  laq  olur: astadan dan anda, 
tez-tez yeriy nd , bird n gülm k, durub baxmaq, gül -gül  getm k 
v  s.  
e)  prosesl  onun k miyy ti aras nda  laq  olur: çox oxuyanda, 
az yazanda, xeyli dan anda v  s. 
) prosesl  onun s b bi aras nda  laq  olur: t nhal qdan 
dar xanda,  s bd n a layanda, soyuqdan donmaq, sevincd n 
a lamaq v  s.  
f) prosesl  onun m qs di aras nda  laq  olur: oxuma a 
ba layanda, i l m y  ged nd , getm k üçün y
anda, görm k 
üçün t l s nd , göst rm k üçün aparanda v  s. 
 Adl q hall  feili ba lama t rkibl ri. Feili ba lama t rkibl ri 
çox sözd n ibar t olanda t rkib iç risind  ba qa feili birl m l r 
d  ola bilir. T rkib iç risind ki feili birl m l rin ham s  feili 
ba lama t rkibin  aid olur. Bu zaman feili ba lama bütövlükd  
t rkibin m rk zl dirici, mü yy nl dirici üzvü kimi ç x  edir. 
Feili ba lamalar adl q haldak  sözl rl   laq l n r k adl q hall  
feili ba lama t rkibl ri yarada bilirl r. Bu q bild n olan feili 
ba lamalar  iki yer  ay rmaq olar: 
1. Adl q hall  feili ba lama t rkibl ri yarada bil n feili ba -
lamalar. M s.:  bahar g l nd , mü llim dan d qda, radio s sl n-
dikc , s n g linc , d rs ba lanark n, s n ged li, m n g lm mi , 
m n g l r-g lm z, gün ç xmadan, m n bil -bil  v  s.
1
 Bu cür feili 
1
 Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s.29
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
61
—
ba lamalar  cüml d n k narda i l tdikd  bir uy unsuzluq, 
çat mazl q hiss olunur.  
2. Cüml d  adl q halla (mübt da v zif sind  olan adl q 
halla)  laq si olan feili ba lamalar var ki, onlar adl q hall  feili 
ba lama t rkibi yarada bilmir. M s.
1
:  Kür çay  sahil   s s sala- 
sala, D yi mi  r ngini axan sular n. (S.Vur un) Aslan is  a aran 
dan yerin  baxa-baxa d rind n v  rahat n f s ald . (H.Mehdi) 
Atam yuxulard   t r tök -tök . (S.Vur un) Bu misallardak   s s 
sala-sala feili ba lamas n   Kür sözü il ,  baxa-baxa feili ba la-
mas n n  Aslan sözü il ,  t r tök -tök  feili ba lamas n n  atam 
sözü il   laq si vard r.Ancaq bu  laq   h min sözl rl  birlikd  
birl m , feili ba lama t rkibi yaratmam d r. Ona gör   d  bel  
cüml l r sintaktik t hlil edil rk n h min sözl r müxt lif cüml  
üzvl ri kimi qeyd olunur. Bu m nada a a dak  cüml l r d  h min 
q bild ndir
2
: 
Tahir yerind  h r k tsiz dayan b onlara bax r, m d nin r smi 
i çisi oldu unu güman edirdi. (H.Mehdi) Çat b qa lar n  fikr  getdi 
o bir anl q. (S.Vur un) Bu an xoruz qanadlar n   aqq ldad b töyl  
dolusu banlad . (S.R himov). Bu cüml l rd   dayan b, çat b, 
aqq ldad b feili ba lamalar   h min cüml l rin adl q halda olan 
mübt dalar  il  (Tahir, o, xoruz) feili ba lama t rkibi  m l  
g tirm mi dir. Ona gör  ki, bu mübt dalar (Tahir, o, xoruz) ilk 
növb d  feili ba lama il  deyil, bax r, fikr  getdi, banlad  sözl ri 
il   laq dard r v   h min sözl rl  predikativ birl m l r  m l  
g tirmi dir: Tahir bax r, o fikr  getdi, xoruz banlad . 
 
Qeyd: -m , -mi , -mu , -mü   kilçil rinin qalmaq, 
keçm k, ötm k tipli sözl r  qo ulmas ndan  m l  
g l n feili ba lamalar n  adl q halda olan sözl rl  
1
Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s. 31
2
Yen  orada. s.33-34

---