Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
90
—
ayd nla d r c  üzvl r  tamaml q v   t yini daxil etmi dir
1
. X l fi 
Mirz  M h mm d  f ar nitq hiss si il  cüml  üzvünü eynil dir-
mi  v  qar d rm d r.  
Cüml  üzvl rinin M. f ara gör , bölgüsünü bel  bir sxemd  
göst rm k olar
2
: 
 
. D mirçizad  1947-ci ild  cüml  üzvü m s l sin  münasi-
b t bildirmi   v  yeni t snifat vermi dir. O, mübt dan  ba  üzv 
deyil, konkterl dir n üzv hesab etmi dir. Yaln z x b ri cüml nin 
ba  üzvü saym d r.  .D mirçizad   h m d  M. .V zirov kimi 
z rfliyi cüml  üzvü hesab etm mi , onun yükünü t yin v  tamam-
l q aras nda bölü dürmü dür. Bundan ba qa,  .D mirçizad  xitab-
lar , ara sözl ri, ba lay c lar , nidalar  cüml nin  lav  üzvl ri 
hesab edibdir.  
1
.D mirçizad . Müasir Az rbayan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.11
2
 Yen  orada. s.15
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
91
—
.D mirçizad  cüml  üzvl rinin bölgüsünü bel  bir sxem 
sas nda vermi dir
1
: 
 
 
Bu cür fikir müxt lifliyin  baxmayaraq, dilçilikd   sas fikir 
ondan ibar tdir ki, ba  üzvl r mübt da, x b r, ikinci d r c li 
üzvl r tamaml q, t yin v  z rflikdir.  
 
Qeyd: Cüml nin aktual üzvl nm si anlay nda tema 
v  rema  sas vahiddir. Tema “m lumat”, rema “pre-
dikat” dem kdir. Bununla bel , tema v  reman n 
t rkibi h mi  eyni üzvl rl  ba l  olmur. Y ni tema 
h mi  mübt da, rema is   h mi   x b r  deyildir. 
Bel  ki, mübt da, x b r, tamaml q h m teman n, h m 
d  reman n t rkibind  ola bilir. Bu bax mdan b z n 
tema il  reman n t rkibini k skin  kild  f rql ndir-
m k olmur. Buna gör   d  ist nil n bir m lumat, 
informasiya tema il  d qiql dirilmi  reman n c mi-
n   b rab rdir.  M s l n, “ hm d sabah Bak ya 
ged c k” cüml sind  h r bir cüml  üzvü tema v  re-
1
  .D mirçizad . Müasir Az rbayan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.12.

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
92
—
ma olur. (bax: Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sin-
taksisinin n z ri probleml ri. Yenid n i l nmi   v  
lav l r edilmi  ikinci n ri. Bak , MTM- nnovation, 
2016, s.111-154)  
Cüml d   h r bir üzv aktualla a bilir. H r bir üzv 
aktualla araq rema kimi ç x  edir. Misallara diqq t 
yetir k;  
Mübt dan n rema kimi ç x  etm si: Ortada düzül-
mü dü növ-növ  çör kl r, suxar lar, paxlavalar, 
halvalar, konfetl r, limon-porta allar,  quru  yemi -
l r. (C.M mm dquluzad )  H l   ç kilib bitirilm mi  
r sm kimi idi  d niz. (Anar) K rb lay   smay l n bu 
gününd  onun haray na çatan  Abasqulu b y olmu -
du. (F.K rimzad ) Bu cüml l rd  mübt dalar aktual-
la m  v  rema kimi ç x  etmi dir.  
Tamaml n rema kimi ç x  etm si: Abasqulu b y bu 
sözl rd n sonra dö  cibind n ip k d smala büküb 
saxlad   bileti  ç xard . (F.K rimzad )  Görürs n 
sizin bu binamus A asad ?! (C.M mm dquluzad ) 
Bu cüml l rd  tamaml q aktualla m   v  rema kimi 
ç x  etmi dir.  
Yer z rflikl rinin rema kimi ç x  etm si:  
Pristav n arvad  oturdu stolun ba   t r find . 
(C.M mm dquluzad ) Xan m bir girdi iç ri, bir ç x-
d  balkona, qonaqlar da ç xd lar h y t  v  qaçd lar 
qap ya. (C.M mm dquluzad )  Bu cüml l rd  yer 
z rflikl ri aktualla m  v  rema kimi ç x  etmi dir.  
T yinin rema kimi ç x  etm si: Usta Ramazan Bak  
m d nl rind  çoxdan b ri  tan nm   bir adam idi. 
(M.Hüseyn)  O da böyük yurdumuzda  x rdaca  bir 
s n tkard r. (S.Vur un)  T yin ismi x b rli cüml -
l rd   z if remala r. Bunun s b bi onunla ba l d r 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
93
—
ki, ismi x b rli cüml l rd  x b rd n  vv l g l n t yin 
cüml nin  n mühüm informasiyas n  özünd  saxlay r.  
X b rin rema kimi ç x  etm si: X b rin remala -
mas  dig r cüml  üzvl rinin realla mas ndan f rq-
l nir. X b rin aktualla mas  v  remala mas  onun öz 
mövqeyini t rk etm si il  ba l  olur. Bu da kontekstin 
daxilind  ba  verir. H m d  ikinci d r c li üzvl r 
i tirak ed n cüml l rd   x b rin remala mas  öz 
mövqeyind n ç xmas  il  mü ayi t olunur.  M s.: 
Yar m saatdan sonra qonaqlar   ça rd lar  qonaq 
ota na. (C.M mm dquluzad )  Ota n ortas ndak  
uzun xör k stolu üstünd   düzülmü dü  h r cür 
xör kl r v  içkil r. (C.M mm dquluzad )  Pay z 
g ldi,  Gün   ç xd   kimi cüml l rd  rema il   x b r 
üst-üst  dü ür. 
  
Sözün, söz birl m sinin cüml  üzvü olmas . Sözün, söz bir-
l m sinin cüml  üzvü olmas  üçün onun cüml d ki ba qa sözl r-
l   v  söz birl m l ri il  sintaktik  laq y  girm si laz m v  
vacibdir. B z n cüml d ki sözl r v  söz birl m si sintaktik t -
l bl r  cavab vermir v  cüml  üzvü olmur. M s l n:  S n  halal 
olsun, ey q hr man m, Bab kl r yurdunun duzu, çör yi; Dey s n, 
P ri an n üzünd ki  vv lki intizar götürülmü dü. Bu cüml l rd  
ey q hr man m v  dey s n sözl ri aid olduqlar  cüml l rd  sözl r-
l  m naca ba l  olsalar da, qrammatik c h td n  laq l nm yibl r, 
y ni cüml d ki ba qa sözl rl  yana ma, uzla ma, idar   laq l ri 
il  ba lana bilm yibl r. Bu s b bd n d  bel  sözl r, söz 
birl m l ri cüml  üzvü hesab olunmur. Bel  sözl rin (yaxud söz 
birl m l rinin) cüml  üzvü olmas  üçün onun sintaktik suala 
cavab verm si laz md r. H m d  burada morfoloji sualla sintaktik 
sual   f rql ndirm liyik. B z n sözün cavab verdiyi morfoloji v  
sintaktik suallar bir-birin  uy un g lir. M s l n:  “Kül k qar  

---