Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
78
—
çal salar da, istiqam ti düz götür  bilmir, su qay   yirdi. 
( . xl )  
N qli cüml l r dild   n çox yay lm  cüml l rdir. Sual,  mr, 
nida cüml l ri il  müqayis d   n qli cüml l r daha çox i l nir. 
Dan an v  yazan h r bir k sin  n çox istifad  etdiyi cüml  n qli 
cüml dir. N qli cüml nin qurulma qaydas  bel dir: Bu cüml -
l rd , bir qayda olaraq ( eir istisna olmaqla), x b r cüml nin 
sonunda, dig r üzvl r is  mü yy n ard c ll a tabe olaraq x b r-
d n  vv l g lir. M s l n: Uzaqdan vaxts z bir xoruz ban n n s si 
g ldi. (Elçin) Sonra bir-iki xoruz da o t r fd n-bu t r fd n h min 
vaxts z bana s s verdi, sonra yen  sakitlik çökdü v  yatm  G nc  
bir müdd t bel c  sakitlik içind  qald , sonra h min gec yar s  
cavan, m lah tli v   h zin bir s s saz n, kamançan n v  tüt yin 
mü ayi ti il  dal a-dal a G nc nin üstün  yay ld . (Elçin)  amxal 
anas n  gözü ya l  görüb evd   b db xt bir hadis  ba  verdiyini 
z nn etdi. ( . xl )  
N qli cüml l rin feili x b rl ri daha çox feilin x b r formas  
il  ifad  olunur. Ona gör   d   n qli cüml l rin feili x b ri bütün 
zamanlara aid m lumatlar  bildirir. M s l n, indiki zamanda: Bu 
cavan  air baltan  lap kökünd n vurur v  m s l  buras ndad r ki, 
cavan olmas na baxmayaraq, h qiq ti deyir. (Elçin)  amxal is  iki 
yan na basa-basa gedir, yeridikc  çiynind ki k r nti sa a-sola 
l ng r vururdu. ( . xl ) 
Keçmi  zamanda;  ühudi keçmi  zamanda: Fir ng tacirinin 
heyr td n gözl ri b r l  qald . (Elçin) Z rnigar xan m yenid n 
kövr ldi. ( . xl ) 
N qli keçmi  zamanda: Xan nd  v  saz nd l r yataq ota n n 
a a  ba nda, ip k dö kc l rin üstünd  oturmu dular. (Elçin)  
G l c k zaman; Q ti-g l c k zaman: Q m rbanu tamam  min 
oldu ki, bundan sonra h r  ey düz l c k:  Mahmudu ki i etm k 
laz md r v  Mahmud ki i olandan sonra, heç olmasa, bir az 
s rtl
r, bir az camaata qaynay b-qar ar v  ç tin d   vv ld di, 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
79
—
sonra h r  ey qaydas na dü c k, sonra Mahmud da öz ya dlar  
kimi at çapacaq, q l nc oynadacaq, q z qaç rdacaq, Mahmud da 
ba qa varisl r kimi, atas n n k s n  li, fikirl
n beyni olacaq. 
(Elçin)  O gördü ki, atas  iri p nc li  li il  bu saat onu 
yaxalayacaq, sonra da xurd-x il ed c kdir. ( . xl ) 
Qeyri-q ti g l c k zaman: O armudu yeti nd  ver rs n 
Mahmud yey r, h m n d   s nin d rdin   lac olar. (Elçin) M n 
s nin üçün h r  ey taparam. (C.Cabbarl ) 
N qli cüml nin x b ri feilin vacib, laz m, arzu,  rt v  s. 
formalar nda da olur. H m d   n qli cüml nin x b ri adlarla da 
ifad  oluna bilir. N qli cüml l rin x b ri adlarla ifad  olunduqda 
yan n bir s ra xüsusiyy tl ri bar d  (v ziyy ti, m nsubiyy ti, 
lam ti, miqdar   v  s.) m lumat verilir. M s l n:  Göyün üzü 
t rt miz idi. ( . xl ) Taqs r n ham s  ondad r. ( . xl )  
T kt rkibli v  cütt rkibli cüml l r, müxt s r v  geni  
cüml l r, tabesiz v  tabeli mür kk b cüml l r n qli cüml l rd n 
ibar t ola bilir. Misallara diqq t yetir k:  
Ba   h kim z ng vurub x b rdarl q etdi ki, Möhsünzad ni 
telefona ça r rlar.  ( . f ndiyev)  ndi bir ay üç h ft  iki gündür 
ki, q z  burada dustaq el yibl r.  (C.Cabbarl )  K s m nli ba a 
dü dü ki, onu buraya bo -bo una ça rmay blar.  ( . xl )  M n  
deyirl r ki, guya bu evd  qulluqçu kimi saxlanm am. (C.Cabbarl ) 
Etiraf edir m ki, az rbaycanl lar n z kas n , c surlu unu laz mi 
q d r qiym tl ndirm mi ik.  ( . f ndiyev)  M ni h bs ed c kl r, 
s n  adlan rsan? (C.Cabbarl )  R qqas l r g lirl r.  ( .Haqver-
diyev)  eypur s si g lir.  ( .Haqverdiyev)  Cavanlar oynay rlar. 
( .Haqverdiyev)  
2. Sual cüml si. Sual cüml si sual m qs di il   i l dil n 
cüml l rdir. Sual cüml sinin mahiyy ti bel dir ki, “Dan an sual 
cüml si vasit si il  ba qas ndan mü yy n bir m s l ni öyr nm k, 
mü yy nl dirm k, bir m s l y  aid onun münasib tini bilm k v  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
80
—
s. ist yir”
1
. M s l n:  Bu vilay ti siz müst qil idar  edirsiniz? 
(Elçin)  N yin qal b s nin o da larda? (Elçin) Hara gedirs n? 
(Elçin) S n niy  evl nm din, ata? (Elçin)  
Sual cüml l rind   h mi  sual intonasiyas  olur. M s l n: 
Mahmud niy  yatmam san? (Elçin) B s niy  yatmam san, Sofi? 
(Elçin)  S n Mahmudu tan y rsanm ? (Elçin) B s qoca? (Elçin) 
Özg  n yin var? ( . xl ) S n ora n y  getmi din? ( . xl ) 
Sual cüml si üç növ  ayr l r:  
a) Sual intonasiyas  il   m l  g l n sual cüml l ri;  
b) Sual  datlar  il   m l  g l n sual cüml l ri;  
c) Sual  v zlikl ri il   m l  g l n sual cüml l ri.  
a) Sual intonasiyas  il   m l  g l n sual cüml l ri. Bu sual 
cüml l rind  sual intonasiyas   i tirak edir. Ba qa sözl , dig r 
qrammatik vasit  olmur. M s l n:  T kc  el  ananla bac n? 
(Elçin)  Y ni t k m n, yoxsa bütün m clis  hli? (Elçin) H l  
ölm mi m ki, mal m , dövl timi da d rsan? ( . xl ) Yoxsa o da 
qarda   amxal kimi m nim üstüm  dü c k? ( . xl )  
 Sual  cüml l rinin bu növünd   x b rin son hiss si, bir qayda 
olaraq uzad l r v   n tic d  sual intonasiyas  yaran r. M s l n: 
Ke i in q z na a iq olub? (Elçin) Ziyad xan yen  ba a dü mür ki, 
o lunun ba n  hans  qara buludlar al b? (Elçin) Adam h r gec  
min yuxu görür, b y m bunun ham s  olar? (Elçin)  
Sual intonasiyas  il   m l   g l n sual cüml l rin  cavab kimi 
b li, xeyr, var, yox, h  v  s. kimi sözl rd n istifad  edilir. M s l n:  
–Cüt  minmis n?  
–B li? (M.C lal)  
– O  m ktubdan görünür ki, guya o da siz   m ktublar 
yaz rm . Onlar  lütf n m n  ver rmisiniz?  
–Yox! (C.Cabbarl )  
1
  .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. 
rq-Q rb, Bak , 2007, s.86
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
81
—
–N  üçün gedirsiniz, b s y nca n z olmayacaq?  
–Xeyr. ( . f ndiyev)  
Sual intonasiyas  il   m l   g l n sual cüml l rind   h mi  
cavab m qs dil  b li, xeyr, var, yox, h  v  s. kimi sözl r i l nmir. 
Bel  cüml l r  cavab  ba qa cür d  verm k olur. M s l n:  
–Evimiz yad n za g lir?  
–G lir. ( . f ndiyev)  
–Dey s n, hava ayd nla b? 
–H , ayd nla b. ( . xl )  
–Dey s n, s nd  x b r var?  
–N  x b r? X b r yoxdu. ( . xl ) 
–O Bak dan g lib, h ?  
–Xeyr, a a, T brizd n g lib, kimliyini bilmirik.  
(M. brahimov) 
–B s s n ist mirs n?  
– st yir m, niy  ist mir m. ( . xl )  
Sual cüml l rinin b zil rinin x b rl ri eyni sözün birinin 
t sdiqd , dig rinin is  inkarda olmas  il  i l nir
1
. M s l n:  
S ba, m nd n söyl  ol gülüzar ,  
Bülbül gülüstan  g lsin, g lm sin?  
Bu hicran dü künü, ill r x st si  
Qap na d rman  g lsin, g lm sin? (N bati)  
 Bu  q bild n olan sual cüml l rind  müsb t cavab verm k 
üçün g lsin, m nfi cavab verm k üçün g lm sin sözl rind n istifa-
d  olunur. Bel  sual cüml l rin  cavab olaraq b li, xeyr, h , yox, 
var kimi sözl rd n istifad  etm k heç cür mümkün deyildir. 
Müqayis  et:  
M n qurban  olum  nb r tell rin,  
Qönç  dodaqlar n, püst  dill rin,  
1
  .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. 
rq-Q rb, Bak , 2007, s.89-90

---