Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
110
—
r m”, “gedirs n” v  bu kimi cüml l rin m nas n  konkretl dir-
m k, tamamlamaq v  daha da ayd nla d rmaq üçün, heç d  birinci 
növb d  (kim) sual  verilmir v  mübt da axtar lm r; burada daha 
çox haraya, n  vaxt, n  üçün suallar  verilir v  birinci növb d  
ikinci d r c li adlanan üzvl rin ifad  etdiyi m fhumlar öyr nilir 
v  ba  üzv kimi tan nan mübt dan  öyr nm y  bel  ehtiyac duyul-
mur, çünki mübt da m fhumu x b rd n m lumdur. Buna gör  
mübt da m fhumunu da özünd  ifad  ed n x b r il  mübt dan  
eyni hüquqlu üzv kimi tan maq do ru deyildir”
1
.  Dilçilikd  bu 
cür fikir v  mülahiz l rin olmas na baxmayaraq,  sas fikir odur ki, 
cüml nin  n müst qil üzvü mübt dad r. X b r ondan as l d r v  
onunla uzla mal d r. B z n qrammatik x b rl   m ntiqi predikat 
qar d r l r, yaxud da eynil dirilir. Qeyd etm liyik ki, qrammati-
kadak   x b rl   m ntiqd ki predikat uy un g l r k müxt s r 
cüml l rd   ks r vaxt eynil ir.  M s l n: “P ri an s br ed  bil-
m di” cüml sind  P ri an sözü h m m ntiqd ki subyekt , h m d  
qrammatikadak  mübt daya, s br ed  bilm di is  h m m ntiqd ki 
predikata, h m d  qrammatikadak   x b r  uy un g lir. Lakin 
geni  cüml l rd  bu cür uy unluq olmaya bilir. M s l n: “Sonra 
qo un  hlinin h r biri onun komas  üz rin  bir at torbas  torpaq 
tökdü”  cüml sind   qo un  hlinin h r biri  h m subyekt, h m d  
mübt dad r, lakin bu cüml d ki yerd  qalan sözl r predikat oldu-
u halda, cüml  üzvü kimi x b r deyildir. Bel  ki, bu predikatlar 
iç risind  tökdü – x b r, torpaq – vasit siz tamaml q, bir at tor-
bas  – t yin, onun komas  üz rin  –  yer z rfliyi, sonra – zaman 
z rfliyidir.  
X b rin dild  ifad  üsulu. B z n dilçilikd  x b rl  feili  ey-
nil dirirl r. Ona gör  ki, feilin formalar  dild  x b r v zif sind  
son d r c   f al i l nir. Lakin x b rin ifad  vasit si kimi feil v  
onun formalar  yegan  deyildir. Bel  ki, x b r feild n ba qa, 
bütün dig r nitq hiss l ri v  söz birl m l ri il   d  ifad  oluna 
bilir. Ona gör   d   x b rl  feil aras na b rab rlik qoymaq olmaz. 
1
  .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.37
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
111
—
X b rin dild  ifad  üsulunu n z r  ald qda, onun iki cür ifad  
olundu unu qeyd etm k laz md r:  
1. X b rin morfoloji üsulla ifad si; 
2. X b rin sintaktik üsulla ifad si. 
1. X b rin morfoloji üsulla ifad si dedikd , x b rin x b rlik 
v  
xs 
kilçil ri il  formala mas   n z rd  tutulur. M s l n: 
Söyl , s nmi xor bax rsan m nim  eir dilim ?  V t n   çatmas n 
ah n  amand r.  Biz h m  oxuyaca q,  h m d   i l y c yik.  Ba qa 
cür h r k t etm yi bacarm ram. (M. brahimov)  apur g lir, dedi– 
qaba a  ged k. (M. brahimov) Onu da qeyd ed k ki, x b rin 
morfoloji  üsulla ifad si dild  daha geni  yay lm d r. 
2. X b rin sintaktik üsulla ifad si dedikd , onun x b rlik v  
xs  kilçil ri olmadan formala mas  ba a dü ülür. Bu cür hala 
daha çox atalar sözl ri v   m s ll rd , aforizml rd , x b ri  mr 
klinin II  xsinin t kind  ifad  olunan cüml l rd , b z n dig r 
kill rin x b rl ri III  xsin t kind  ifad  olunan cüml l rd , 
x b ri  var, yox  v  s. tipli sözl rl  ifad  olunan cüml l rd  rast 
g lirik. M s l n:  Alman   soy ye,armudu  say ye.    i l y nin,  a  
yey nin.  Çör k  quru,  ayran  duru.  Dünyan n sirri  var,  sözü  var 
sizd .  
Bir gün g l c k ki, da  sin nizd , 
Nax lar açacaq insan n  li. 
X b rin qurulu u.  X b r qurulu ca sad   v  mür kk b 
olur. Sad  x b r bir leksik vahidl , bir sözl , y ni sad , düz ltm , 
mür kk b sözl rl  ifad  olunur. M s l n:  Bir dövl t ki, mollar n 
ixtiyar nda ya ad , ol dövl td  t r qqi olmaz. (N.N rimanov) 
 Yand rd m o kitablar, 
Alovlan r yax  bax, 
O alovlar  öl  ç kib, 
f q sal r zülm t . 
Ayr l r q g mid n s brimiz da a-da a,  
Ax r q sahil  q lbimizd  h y can. (Qabil) 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
112
—
Mür kk b x b r söz birl m l ri il , y ni II, III növ t yini söz 
birl m l ri, feili sif t v   m sd r t rkibl ri il  ifad  olunur. 
M s l n: Onun anas   X dic banun yer üzünd ki  arvadlar n  n 
xo b xtidir. M nim y qinimdir ki, bu güll  mill t güll si deyildir. 
(N.N rimanov) 
Bu gün Doqquz mayd r, z f r günüdür,  
anl  o ullar n hün r günüdür. (Qabil) 
 
Qeyd: Dilimizd  ov ovlamaq, qu  qu lamaq, su sula-
maq, ip ipl m k, oyun oynamaq, yaz  yazmaq,  kin 
km k, s pin s pm k v  s. kimi sözl r daxili obyektli 
feill r hesab olunur v  bunlar birlikd   x b r v -
zif sind  ç x  edir.  
 
X b rin ifad  vasit l ri. X b rin ifad  imkanlar  mübt da il  
müqayis d  çox geni dir. Mübt da v zif sind   i l nm k üçün 
sözl rin v  söz birl m l rinin yaln z adl q halda olmas  vacibdir. 
X b r is  ismin t sirlik hal ndan ba qa, dig r hallarda olan söz v  
söz birl m l ril  ifad  olunur. Bundan ba qa, mübt da v zif -
sind  olmaq üçün bir s ra nitq hiss l ri, sözl r (sif t, say, i ar  
v zlikl ri, feili sif t v  feili sif t t rkibl ri) mütl q isiml m -
lidir. Lakin x b r v zif sind  olmaq üçün nitq hiss l rinin isim-
l m sin , onlar n t bi tind  mü yy n bir d yi ikliyin yaranma-
s na ehtiyac yoxdur. Bütün nitq hiss l ri s rb st  kild  cüml nin 
x b ri ola bilir. Bundan ba qa,  feilin t srifl n n formalar  ( mr, 
x b r, vacib, arzu, davam,  rt, bacar q, laz m v  s.) yaln z cüm-
l d  x b r v zif sind  i l nir. Bütün bunlar n ham s  x b rin ifad  
imkanlar n  geni l ndirir. X b r nitq hiss l ri v  söz birl m l ri 
il  ifad sin  gör  iki yer  ayr l r:  
1. smi x b rl r; 
2. Feili x b rl r.  
1. smi x b rl r.  smi x b r dedikd  isim, sif t, say,  v zlik, 
feili sif t, m sd r, b z n z rfl r, köm kçi nitq hiss l ri, III v  II 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
113
—
növ t yini söz birl m si (b z n d  I növ), feili sif t v   m sd r 
t rkibl ri il  ifad  olunan x b rl r n z rd  tutulur.  
sim cüml d  x b r v zif sind  çox geni  i l nir. H r cür qu-
rulu  v  m na növün  malik isiml r x b r v zif sind  i l nir. M -
s l n: O da hardasa bu a ac kimi sa lam v  gümrahd r. ( . f n-
diyev) Bu, Qubad day n n m sl h tiydi. ( . f ndiyev)  
Yaltaql q pis sif tdir,  
Lap iyr nc r zal tdir. (Qabil)  
smin t sirlik hal ndak  söz v  birl m l r bir qayda olaraq 
t sirli feill rl   laq y  girir v  cüml nin vasit siz tamaml  olur. 
Buna gör  ismin t sirlik hal ndan ba qa, bütün dig r hallardak  
sözl r v  birl m l r x b r v zif sind  ola bilir. H tta heç bir 
cüml  üzvü kimi ç x  ed  bilm y n yiy lik hall  sözl r d  cüml -
nin x b ri olur. Misallara diqq t yetir k:  Bu at  B xtiyar nd r. 
Bunlar n ham s  dün n çadralarda çürüy n, gün
  h sr t qalan 
gücsüz  qad nlar nd r. (C.Cabbarl ) T briz indi art q  onun 
deyildir.  
Sif tl r d  cüml d  geni   kild  cüml nin x b ri v zif sind  
i l n  bilir. Lakin bu zaman sif tin isiml m sin  heç bir ehtiyac 
yoxdur. M s l n:  Kül k  ss   d , istid n n f s almaq  ç tin idi. 
(C.B rgü ad) T mizdir vicdan m, ucad r ad m. (N.G nc vi) 
 
çox  sönükdür  s nsiz yanan oca n. (S.Vur un)  lind n bir i  
g lm s , bu m ml k td  ba  saxlamaq ç tindir. (M. brahimov) 
Soru salar, dey rs n ki, yax yam 
Zirv d n-zirv y  cövlan edir m. (Qabil) 
Saylar da cüml  üzvü kimi x b r v zif sind   i l nir. Bu za-
man saylar n da isiml m sin  ehtiyac duyulmur. M s l n:  P ri 
çoxdur,  n  fayda, heç birinin adaml q  das  hay f ki, yoxdur. 
(M.P.Vaqif) 
S n ey, müq dd s ana, 
         N  yazsam azd r sana. 
Bu h l  12-ci idi. O zaman Südab  üçayl q idi. 
(M. brahimov) 

---