Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
118
—
Çapma at n,  girm  bu meydana, a Molla. N  dinir, 
n  dan r,el  gözl rinin ya n  tökür.  
 
Qeyd 2:  B z n cüml d   sl x b rd n ba qa, onu 
ayd nla d ran, mü yy nl dir n x b r d   i l nir. Bu 
x b r xüsusi avazla söyl nilir. Bel  x b r  xüsusil mi  
x b r deyilir. M s.: O, ömrünün sonuna q d r heç k s  
boyun  ym di,  boyun  y  bilm di.  Boyun  ym di 
x b ri il  boyun  y  bilm di x b rinin aras na “y ni”, 
“daha do rusu” sözl rini g tirm kl  ayd n olur ki, 
sonrak   x b r  vv lki x b ri izah etm k, ayd nla d r-
maq üçün i l nir. Ona gör   d  bu x b rl ri h mcins 
x b rl r adland rmaq olmaz. Boyun  y  bilm di x b ri 
xüsusil mi  x b rdir. 
 
d biyyat: 
 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.114-126 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.32-37 
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak ,  “As-
poliqraf LTD” MMC, 2004, s.110-117 
4.
.D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , 
Az rn r, 1947, s.22-34 
5. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , 
ADU-nun n ri, 1978, s.15-16 
6. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. 
Bak , MTM-  nnovation, 2016, s.134-138 
 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
119
—
 
 
Ò
ÀÌÀÌËÛà  
 
 
 
Tamaml q haqq nda m lumat. Tamaml q cüml nin II d r c -
li üzvl rind n biridir. Onun cüml d  rolu böyükdür. Bu c h ti n -
z r  alan b zi dilçil r (m s l n, M.Kaz mb y) tamaml  cüml nin 
ba  üzvü hesab etm yi m sl h t görmü dür. Lakin bu fikir q bul 
olunmam d r.  Tamaml q ismin adl q v  ya yiy lik hallar ndan 
ba qa, dig r hallarda olan sözl r, söz birl m l ri v  bir s ra 
qo mal  birl m l rl  ifad  olunub, üz rind   i , hal, h r k t icra 
olunan v  ya h r k ti dolay  yolla  laq l ndir n  yan , obyekti 
bildirir.  M s l n:  Add mba   elmd n,  m rif td n,  s daq td n, 
s xav td n d m vururdu. (M.C lal)  Bu gücü, qüvv ti, bu c sar ti 
nsan hardan al r b s bird n-bir ? (B.Vahabzad )  U aqlar 
bayram  gözl r, böyükl r m zuniyy ti. (M.C lal) 
Tamaml q cüml nin x b r zonas na aid olur.  ks r n feili 
x b r, b z n d  sif t, say, z rfl rl  ifad  olunan ismi x b r  aid 
olur. 
Tamaml n ifad  vasit l ri. Müqayis  üçün qeyd ed k ki, 
mübt da kimi tamaml q da isim, sif t, say,  v zlik, feili sif t, 
m sd r, z rf, t yini söz birl m l ri, feili sif t v  m sd r t rkibl ri 
il  ifad  olunur. Mübt da kimi tamaml qlarda da tamaml q kimi 
ç x  ed n b zi nitq hiss l ri isiml ir (sif t, say,  v zlik, feili 
sif t, feili sif t t rkibl ri). Lakin bununla yana , mübt da il  
tamaml n ifad sind  mü yy n f rql r d  var. Bel  ki, mübt da 
yaln z adl q halda olan söz v  birl m l rl  ifad  olunursa, 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
120
—
tamaml q adl q v  yiy lik haldan ba qa qalan hallarda olan söz v  
birl m l rl  ifad  olunur. Bundan  lav , tamaml qlar bir s ra 
qo malar n art r ld  sözl rl , birl m l rl  ifad  olunur ki, 
bunlar onun ifad  imkanlar n  geni l ndirir.  
Mübt da kimi tamaml q da isim,  v zlik v  m sd rl  daha çox 
ifad  olunur.  siml  ifad  olunan tamaml qlar:  Q diri  gülm k 
tutdu,  lini a z na apard . (M.C lal) Araz n i ar si il  ham   lini 
yuxar  qald rd . (A. aiq)  N  üçün siz o  m h bb ti  günahkar 
hesab edirsiniz?  ( . f ndiyev)  Q rx be - lli ya nda,  q saboylu, 
sa lam v  a z  ya maql  bir qad n yax nla b, atama salam verdi. 
(A. aiq)  
v zlikl  ifad  olunan tamaml qlar: Yax nla nca bizi  n  vv l 
bir çoban köp yi qar lad . (A. aiq)  Dünyada heç  ey yax  bir 
adam haqq nda pis dü ünm k  q d r  ona  zab verm zdi. 
(M. brahimov). Daha bizi yaddan ç xarm s n z. ( . f ndiyev)  
Sif t, say, i ar   v zliyi, feili sif t, feili sif t t rkibl ri 
tamaml q olmas  üçün isiml m lidirl r. M s.:  Onsuz da m n 
gec -gündüz c hd edir m ki, bu  günahkar   ür yimd n ç xar m. 
( . f ndiyev) Biz h mi  yax n   sas götürm liyik. ( . f ndiyev) 
S lt n t lap özünü y
d r r, ev i in  göz g zdirir,  balacan  
s sl yir,  elçi qar layan analar kimi t vi  dü ür, ciddil ir. 
(M.C lal) Bir yandan milyonlar  m nim ba m  dumanlatm , bir 
yandan son hissiyat m. (C.Cabbarl )  Bacarmazs n z.  Çünki 
milyonlardan  yüz qat azs n z. (S.Rüst m)  Bunu  hm d verdi. 
T qsiri olmayan  n  üçün danlay rlar. 
Tamaml q II, III növ t yini söz birl m si il  d  ifad  olunur. 
M s l n:  Qurdu tan yarlar  qurd bax ndan.  Çör yi il  böyü-
mü m  bizim ana v t nin.  Hüseyn is  öz al mind   S rtibin bu 
h r k tini, fikirl rini gizl di. (M. brahimov) Aslan b y söhb tin 
mövzusunu  d yi di, bir q d r neft ticar tind n dan d qdan 
sonra çox p rt halda xudahafizl ib getdi. (A. aiq)   
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
121
—
Tamaml n qurulu u. Tamaml q da mübt da v  x b r kimi 
qurulu ca sad  v  mür kk b olur. Sad  tamaml q bir leksik vahid-
l , y ni sad , düz ltm , mür kk b sözl rl , ifad  olunur. M s l n: 
Kazaklar  stullar   g tirib h y tin ortas na qoydular.  ( . xl ) 
Basq nlar , talanlar   biz d  az görm mi ik. (M. brahimov) 
Böyükki ini xan m öt n gec  b rk köt kl mi di. (M.C lal)  
Mür kk b tamaml qlar t yini söz birl m l ril , y ni II, III 
növ t yini söz birl m l ri, feili sif t  v   m sd r t rkibl ri il  
ifad  olunur. M s l n:  
Çal q lbimin saz n , 
Aç ömrümün yaz n . 
 
M n u aqk n ulduzlar  seyr etm yi sev rdim,  
T f kkürün dünyas nda yol getm yi sev rdim. 
 (M.Rahim) 
Q ssa xan m ilan vurdu undan tir kimi uzanm d . Cahandar 
a a bu  sirrin aç lmas n   ist mirdi.  ( . xl )  Ba  qarl  Savalan 
da ndan  s n meh gec nin ayaz olaca n  x b r verirdi. (M. bra-
himov)  S rh ng  Rza xan n soyudu unu, hissinin ba qa s mt  
yön ldiyini  gördü, c sar tl ndi. (M. brahimov)  Azadla görü dük-
d n sonra o, Araza araba il  getm sini tap rd . (A. aiq)  
 
Qeyd:  B z n cüml d  bir neç  tamaml q ola bilir. 
M s l n: Qoca ki inin q z n  g tirmis n, amma atas  
il  bar m rsan,  qarda   Ç rk zi özün  dü m n el -
mis n. ( . xl ) Kipiani yen  istehza il  gülümsündü, 
sonra 
sas n  götürdü, kitablar n   y d ,  sinif 
jurnal na  l uzadark n Petrov ir li yeridi. ( . xl ) 
 
H r k tl  obyekt aras ndak   laq nin xarakterin  gör  
tamaml q iki cür olur: vasit siz v  vasit li tamaml q.  
 

---