Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
114
—
H yatda artistlik eyl y nl r  
Q z bin, ikrah m, nifr tim çoxdur. (Qabil) 
v zlik d  x b r v zif sind  i l nir v  onun bütün m na növ-
l ri cüml nin x b ri olur. M s l n:  D niz  m nim  hava  m nim, 
torpaq  m nim,  göy  m nimdir. (S.Vur un)  Bel ydi  qayda bizd . 
(S.Vur un) U aq özüns n. Kimindir bu tabut, kimdir bu öl n. N  
q d r bir tik  çör yimiz var, yar s  s nindir. (M. brahimov) 
Ç x l q hal  kilçisi q bul etmi  sözl r, o cüml d n  v zlikl r 
xs  kilçili qo malarla i l nir v  x b r v zif sind  olur: Z hm t 
ç kir m, ham s  s nd n ötrüdür.  
M sd rl r  d  cüml d   f al  kild   x b r kimi i l nir. M -
s l n:  Onlar n arzusu bu möht
m saray   görm k  idi.  Dey s n 
s nin fikrin Bak n  bura köçürm kdir. 
Feili sif t, feili sif t t rkibl ri cüml nin x b ri ola bilir. 
M s l n: Bu h l  s n dey n deyildir. Bu ki i bayaq gördüyümüz-
dür. Onlar n bir qismi k ndd n t z d n g l nl r idi. ( . f ndiyev) 
Z rfl r d  x b r v zif sind  i l nir. Ancaq z rfin bütün m na 
növl ri deyil, ba l ca olaraq zaman v  yer z rfl ri x b r 
v zif sind   i l nir. M s l n:  Zakir geri qay tmad , Dedi yolum 
ir lidir. Bil m ki, Nadir buradad r, n  bu yol il  ged r m, n  d  
burada otururam. (N.N rimanov)  Art q  gec idi.  Dey s n 
canavarlar buradad r.  
 
Qeyd:  B z n x b r köm kçi nitq hiss l ri 
il   d  ifad  olunur. Bel  olduqda köm kçi 
nitq hiss l ri öz  sas v zif sind  olmur. M -
s l n: M ni narahat ed n bu ammalard r.  
 
Qo malar da qo uldu u sözl rl  birlikd  cüml nin x b ri olur. 
M s l n: Q z lgül kimidir isti yanaqlar.  
Bundan  lav   var, yox, deyil, laz m, g r k, mümkün, b s 
sözl ri d  cüml nin müst qil x b ri kimi i l n  bilir. M s l n:  
 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
115
—
k r x st liyinin s b bi  k r deyil!  
Z h r tuluqlar n n s b bi z h r deyil! (Qabil) 
Art q yuvan var, elin, oban var, 
Z ncirin yox, qalan yox, 
Yurdsuz anan, balan yox. 
O luma da m nim güman m  var. (N.N rimanov)  Bir el  
sübutun  yoxdur,  ancaq bel  deyirl r. (N.N rimanov)  Bu günd n 
m nim Rzaqulu adl   o lum  yoxdur,  bu günd n  ran n V li hdi 
yoxdur. (N.N rimanov)  B zi sözl ri bax dan da  oxumaq 
mümkündür.  Mü llim biz   laz md r.  Bunlar h l  biz   b sdir. 
Halva üçün un g r k, ya  g r k bal g r k, odun g r k.  
 
Qeyd:  var, yox, laz m, deyil  v  s. sözl r  m lumat  
yox idi, x b ri yox idi, hadis nin d xli yoxdur, 
m s l nin d xli yoxdur, güc göst rm k laz md r, t sir 
göst rm k laz md r, köm k göst rm k laz md r, 
ölçüb-biçm k laz md r, qurub-yaratmaq laz md r, 
qorumaq mümkün deyil, saxlamaq mümkün deyil, 
f rql ndirm k mükün deyil, ay rmaq mümkün deyil 
v  s. misallarda özünd n  vv lki sözl rd n ayr lm r, 
birlikd  x b r v zif sind  olur.  
 
II v  III növ t yini söz birl m l ri cüml nin x b ri v zi-
f sind  daha çox i l nir. M s l n: Balaca armudu st kan qona n 
qaba nda idi.  Xurma  r bl rin h yat a ac d r.  O  m nim 
mizrab md r,  m nim bayra md r.  ( .Haqverdiyev)  Bu,  s nin 
ill rl  h sr tind  oldu un m h bb tindir.  
T mizlik  eh damlas nda 
Körp l rin üzünd dir. (Qabil)  
2. Feili x b rl r. Müasir Az rbaycan  d bi dilind  feilin 
t srifl n n formalar , y ni  mr, x b r, vacib, arzu, laz m,  rt, 
davam, bacar q formalar  cüml nin yaln z x b ri v zif sind  
i l nir v  feili x b r olurlar. Bu formalar x b r v zif sind  o d r -

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
116
—
c d  m hsuldar i l nir ki, b z n feili x b rl  eynil dirirl r. Lakin 
bu eynil dirm  düzgün deyildir. Ona gör  ki, feil x b rin ifad  
formalar ndan biridir v   n m hsuldar d r. Yeri g lmi k n qeyd 
ed k ki, feil formalar  cüml nin müst qil x b ri olur, yaln z  rt 
formas  as l   x b r kimi ç x  edir. Misallara diqq t yetir k:  Ay 
camaat, bir yol verin, sakit olun.  ah il  o lu d h tli  zablardan 
sonra öldürüldül r. S n g r k indi d  i ind  düz olasan, ham ya 
nümun  olasan.  Ana, ay ana, m n getmir m, çarpay mdan 
ayr lsam, sa almaram ana!  
 
Qeyd: Feilin  rt formas  il  ifad  olunan x b r feilin 
t srifl n n formalar  il  ifad  olunan x b rd n 
f rqlidir. Bel  ki, feilin t srifl n n formalar  il  ifad  
olunan x b r müst qil x b r kimi i l nir. Ancaq 
feilin 
rt formas  il  ifad  olunan x b r qeyri-
müst qil x b r kimi ç x  edir. M s l n:  Oxumaq 
dinsizlik  olsayd ,  Tiflis  eyxi ham dan qabaq bu i  
etiraz ed rdi. Feilin  rt formas  il  ifad  olunan 
x b r tabeli mür kk b cüml nin (mübt da,  rt, yer 
budaq cüml l rinin) qeyri-müst qil x b ri olur.  
 
 Feilin  mr formas nda olan x b r  –  N sih t etm !  Ür yimi 
ad ed c kdir! (N.N rimanov) 
, binamus i   tutmay n. 
( . f ndiyev) Ay camaat, yol verin! ( . f ndiyev) 
 G r k b ça n  ç xar b ba ban  
 K ssin o buda , tullas n yer . (Qabil) 
 Feilin  x b r formas nda olan x b r – S rxanla onlar n ara-
s nda heç bir dü m nçilik v  ayr l q görmürdü. (N.N rimanov) 
 Pill l rl  qalx ram bir eyvana m n, 
 Aya m n alt nda qar x lday r. (Qabil)  
 Feilin arzu formas nda olan x b r – G r k bu gün onun 
gözl ri dünyan n i
na h sr t qala. (N.N rimanov) 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
117
—
 Feilin vacib formas nda olan x b r – O vaxta ki, burada xalq 
haz r oldu, onda Osmanl ya yazmal yam. (N.N rimanov) 
  di, imi  köm kçi sözl ri mü yy n söz v  birl m l rl  
birlikd   i l nib x b r v zif sind   ç x  edir. M s l n:  Murov 
xoruzlansa da, qorxa n biri idi.  ( . f ndiyev)  K rb lay   bixan 
da dan a r  adam idi.  ( . f ndiyev)  Heç bir ç tinliy  
baxmayaraq o, bu i in öhd sind n bacar qla  g lm kd  idi.  M n 
h y canla dü ünürdüm ki, bu dünyada nec  göz l hissl r var imi . 
( . f ndiyev) 
 Feilin qrammatik m na növl rinin x b r olmas  (m lum növ) – 
M n pad ah u runda özümü güll  qaba na verib, dava etmi m, 
hün r göst rmi m, çin v  ni anlar alm am. ( .Haqverdiyev)  
 Me l r uc-uca calan b gedir,  
 Astara yollar  uzan b gedir. (Qabil) 
cbar növ – Ür yind n g l n  n xo  sözl ri h r k s  bildir.  
Qay d  növ – H y t bacalarda ocaq  tüstül nir,  mallar 
haylan b Kür  tökülür, q z-g linl r suya enirdil r. ( . xl )  
 Qoy ç kilsin qara bulud,  
 H mi lik göy üzünd n. (Qabil) 
B z n feili x b rl r feili frazeoloji vahidl rl  ifad  olunur. 
M s l n:  X lif  onun dedikl rin   m h l qoymad . Bundan  lav , 
feili x b r b z n m sd rin  olmaq, ist m k, bilm k  v  s. kimi 
sözl rl  birl m si yolu il  ifad  olunur. M s l n:  Cavidan Bab ki 
B zz  aparmaq ist yir. Burada çox qalmaq olmaz. 
 
Qeyd 1:    B zi cüml l rd  feili x b r t krar olunur. 
T krar olunan bu cür x b rl r mür kk b x b ri 
yaratm r. Bunlara x b rin t kriri deyilir. M s l n: 
Biz  ehtiram olmay r, olmay r, olmay r. Qar n  doy-
may r, doymay r, doymay r.  A lamay n, a lamay n 
cüc l r. X b rin inkar  -ma
2
  kilçisi, n  ba lay c s  
v   deyil sözünün köm yi il   m l   g lir. M s l n: 

---