Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
98
—
mü llimsiniz   
 
 
mü llimdir (l r)     
 
 
Mübt da v zif sind  ç x  ed n  xs  v zlikl ri ixtisar edildik-
d  Az rbaycan dilind  cüml nin m zmununda heç bir m na d yi ik-
liyi yaranm r. Ancaq rus dilind  olan cüml l rin m nas nda d yi ik-
lik  m l   g lir. Bel  ki, Az rbaycan dilind   m n sevdim – sevdim 
formas n n h r ikisind  m na bütövdür. Ancaq rus dilind    
, 
 
,   
 cüml l rind  mübt dan  ( xs  v zlikl rini) 
atsaq, sad c  bir m fhumu ifad  ed n sözl r (
, 
, 
-
, 
) qalacaqd r. Ona gör  d   .D mirçizad  bel  hesab 
edir ki, Az rbaycan dilind  rus dilind n f rqli olaraq cüml d  mübt -
dan n olmamas  cüml nin  sas m nas na heç d   t sir etmir
1
. O, 
. .Me aninovun bu fikrin  “Cüml nin ba nda duran  v zlik art q 
görünür v  buna gör  d  cüml nin fikri m zmunundan bir  ey itirm -
d n bunu, y ni cüml nin ba ndak   v zliyi atmaq olar” istinad ed -
r k bel  cüml l rd  sondak   xs  kilçil rini  sas say r
2
. B zi dilçi-
l rin fikrinc , bel  cüml l rd  mübt da kimi tan d m z üzv mü y-
y nl dirici üzv olmaqla meydana ç x r. M s l n,  . .
 
gör , tamaml q, t yin v  mübt da cüml d  “mü yy nl dirici üzvl r 
silsil si” yarad r. 
.D mirçizad  bel  mübt dalar  “yard mç  
mübt dalar” adland ran A.A. axmatovun mövqeyini d   t sadüfi 
saym r
3
.  .D mirçizad  bel  hesab edir ki, cüml d  mübt da il  
x b ri eyni hüquqlu üzv kimi q bul etm k olmaz. Mübt da dig r 
üzvl rd n daha çox x b rl  ba l d r v  ayd nla d r c  bir üzvüdür
4
. 
Ad t n cüml d  mübt da  vv l, x b r is  sonra i l nir. Bel -
likl , mübt da mübt da zonas n , x b r is  x b r zonas n  yarad r. 
Yeri g lmi k n, qeyd ed k ki, b z n canl  dan q dilind ,  eir di-
lind  mübt dan n  vv l, x b rin is  sonra g lm k qaydas  pozu-
lur. M s l n:  
1
.D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.36
2
Yen  orada. s.36
3
 Yen  orada. s.37
4
 Yen  orada. s.37 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
99
—
Yox, o susmayacaq, susmaz s n tkar. 
Heyr t içind dir salondak lar.(S.Vur un)  
Mübt da b z n cüml d  burax la bil r v  x b r vasit sil  
t s vvür oluna bil r. M s l n:  
Beynim  könlümd n od doldurmu am, 
        H ml l r önünd  möhk m durmu am. (S.Vur un) 
Mübt dan n qurulu u.Mübt da qurulu ca sad  v  mür kk b 
olur. Sad  mübt da bir leksik vahidl , y ni sad , düz ltm  v  mü-
r kk b sözl rl  ifad  olunur. M s l n:  Axundu intizar bo urdu. 
T bi t bu q z   q rib  yaratm d .  (M. brahimov)  Traktorçu 
traktoru i  sald . N n q z a r-a r aya a durdu. Buldozerçi iri-
iri qaya parçalar n  qaba na qat b düz uçurumun q ra na 
g tirir v  oradan a a  yuvarlad rd . ( . f ndiyev) 
ki yana  var, amma bir üzü,  
Türk öz anas ndan bel  do ulmu .  
(B.Vahabzad ) 
 
 Biz n  hiyl  bildik, n  q r z, n  kin, 
Quyuya dü nin  lind n tutduq.  
(B.Vahabzad ) 
N c f, m n ölüm, Tirm  sa al bsa, bir ova ged k. ( .Haqver-
diyev) Biçar  övr t o q d r qorxudan gec l r yatmay b ki, saral b, 
muma dönübdür, indi sevindiyind n a lay r. (N.N rimanov) 
f ql r içind  sayr r Mu an, 
S hralar al- lvan r ng  boyan r. (S.Vur un) 
S ad t iki ç rp nan ür yin bir-birin  dart nark n, bir m qs d 
ard nca qo ark n ç kil n  zablard r ki, n tic si  irin v   ziz 
olacaqd r. (C.Cabbarl ) 
Mür kk b mübt da söz birl m l ri il  (II v  III növ t yini söz 
birl m l ri), b z n is  I növ t yini söz birl m l ri, feli sif t v  
m sd r t rkibl ri il  ifad  olunur. M s l n:  
Qanunlar n qara hökmü bel  yaz r n  zamand r. 
h rl r  qonaq dü m k qaralara qada and r. (S.Vur un) 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
100
—
Ölüm s ng rind  ya amaq meyli, 
Onlar n q lbini hey dindirirdi. (S.Vur un) 
 
H r t r f zil qaranl a bürünmü dür.  
O, döndü bird n 
B l kli kuklan  götürdü yerd n  
Q q rd : – Bunun da anas  m n m.  
(B.Vahabzad ) 
D niz n riltisi, su  r lt s , 
Yarpaq p ç lt s , yel v y lt s ,  
Onun qula nda ana axtaran 
Körp  balas n n h çq rt s yd . 
(B.Vahabzad ) 
 S ad t  rb tini tap b iç rk n,  q d hi sal b q rmaq, xo b xtlik 
yolunu tap b, tam m qs d  çatark n f lak t  u ray b, m hv olmaq 
n   q d r ac  olsa da, adi bir  ey deyilmi? (C.Cabbarl )  S rs m 
kül yin kobud v y lt s , yarpaqlar n yüngül x lt s , d niz dal ala-
r n n uzaqdan g l n tutqun xumurtusu bir-birin  qar b bulan q 
bir gurultu il  aran  doldurdu. (C.Cabbarl ) Gec nin qaranl  
iç risind  kül yin qorxunc gurultusu Dilb rin qulaqlar nda u ulda-
y r, qar da  Kaspinin y rt c  dal alar  hidd tl  qayalara çarp r, 
döyü ür, ba r r, yalç n qayalar , s rt da lar  qoparmaq, y xmaq, öz 
a u una al b udmaq ist yirdi. (C.Cabbarl ). M nim ür yim intiqam 
t zyiqil  da lardan daha b rk olubdur. (C.Cabbarl )  Oca n   tra-
f nda h rl n nl rin kölg l ri tez-tez çarpazla b h y t   s rilir, b -
z n d  uzanaraq ç p ri a r, k nardak  ot tayalar n n üstünd  
doland qdan sonra qaranl a qar rd .( . xl ) 
 Mübt dan n ifad  vasit l ri. Mübt dan n ifad  imkanlar  
geni dir.  sim, sif t, say,  v zlik, feili sif t, m sd r, b z n z rfl r, 
feili sif t v  m sd r t rkibl ri, II, III növ t yini söz birl m si il  
(b z n d  I növ) ifad  oluna bilir. Mübt dan n  n mühüm ifad  
vasit l rind n biri isimdir.  smin  n mühüm v zif l rind n biri 
sintaksisd  mübt da v zif sini da maqd r. Sad , düz ltm , mü-
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
101
—
r kk b, ümumi, xüsusi, konkret, müc rr d, t k, c m v  toplu isim-
l r mübt da v zif sind  i l n  bilir. M s l n:  
Z nci dal n, salon s ssiz. 
El  bil ki, bütün varl q 
Ona bu d m qulaq as r. (S.Vur un) 
 Q dir güman el di ki, ki i musiqinin havas na oynay r, yax n 
g l nd  axsad n  gördü. (M.C lal)  U aq  a q y an kimi 
y nca, ver biz yey k, Allaha da xo  getsin, b nd y   d . 
( .Haqverdiyev) Varl a n  darl q v  bir d  bu ki i bir adamd r 
ki, bu gün buradad r sabah bir ayr  adam n qap s nda gör rs n. 
( .Haqverdiyev) Yer üzünd  hakim, m hkum, zal m, m zlum 
k lm l ri durduqca b
riyy t bir gül r üz gör  bilm z. 
(C.Cabbarl ) Kül k duman  da td ndan uzaqdan qo a buru un 
zirv si ayd n seçilirdi. ( .Babayeva) 
 Bu me l r, bu da lar,  
 Bu qayalar, bulaqlar 
 Arxamda m rur duran 
  anl  ordumdur m nim. (H.Orucov) 
 Mübt da sif tl rl   d  ifad  olunur. Lakin sif t mübt da 
v zif sind   i l ndikd  isiml m lidir. Yeri g lmi k n qeyd ed k 
ki, sif tl rin bir qismi: qoca, cavan, g nc, kar, kor, topal, axsaq, 
keç l  v  s. h mi  substantivl mi   v ziyy td  olduqlar na gör  
mübt da v zif sind  daha çox i l nirl r. M s l n: S n s n olsan, 
M rdan kimi lütl r  ç kilib oturar yerind .  Cavanlar özl rini 
qocalara göst rib daha c ld i l yirl r. Qocalar deyirl r ki, düz bir 
il gec li-gündüzlü i l y nd n sonra yol haz r oldu. (M. brahimov) 
Saylar mübt da v zif sind   i l nm k üçün mütl q sif tl r 
kimi isiml m lidir. Saylar iç risind   s ra saylar  daha çox 
isiml ir. M s l n: B s 12-ci haradad r? Bayraq al b hücum ç kib 
416.(S.Vur un)  
Ömrüm boyu bel  g lib m nimki 
vv lind n biri vard , biri yox. (N.K s m nli) 
 

---