Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
94
—
s p l r, B xtiyar” cüml sind  kül k v  qar  isiml rinin morfoloji 
v  sintaktik suallar  uy un g lir, eynidir. Bu sözl rin morfoloji v  
sintaktik sual  eynidir. Y ni  n ? (kül k),  n yi? (qar ) suallar na 
cavab verir. Kül k sözü sintaksisd  mübt da,  qar  sözü is  
tamaml q v zif sind   ç x  edir. Lakin b z n morfoloji sualla 
sintaktik sual bir-birind n f rql nir. M s l n: “M n  aman vermir 
bol evik K r m”  cüml sind   bol evik sözü morfoloji c h td n 
kim?, sintaktik c h td n is  hans ? sual na cavab verir. Ona gör  
ki, bol evik ismi t yin v zif sind  i l nibdir.  
B z n eyni bir söz cüml d  yerini d yi m kl  ba qa-ba qa 
cüml  üzvl ri v zif sind  ç x  edir. M s l n: qara d mir – d mir 
qap , O m ktubu ald  – M ktubu o ald . Qara d mir birl m sind  
d mir mübt dad r,  d mir qap  birl m sind   d mir  t yindir.  O 
m ktubu ald  cüml sind  o t yindir, M ktubu o ald  cüml sind  o 
mübt dad r.  
 Söz  birl m l rinin t r fl ri ayr -ayr l qda morfoloji suallara 
cavab verir. Lakin sintaksisd  t r fl r birlikd  götürül  bilir v  bir 
sintaktik sual   t l b edir. M s l n:  Cavan irin sur ti divardan 
bax r cüml sind  Cavan irin sur ti birl m sinin t r fl ri kimin? 
v   n yin? suallar n   t l b edir. Lakin sintaktik bax mdan is  
Cavan irin sur ti birl m si n ? sual na cavab verir: N  divardan 
bax r? – Cavan irin sur ti.  
 Qeyd ed k ki, var, yox, laz m, g r k tipli sözl r cüml  üzvü 
olsa da, suala cavab vermir. B z n is  bir s ra cüml  üzvl ri sual 
v zlikl ri il  ifad  olunur. Bu cür sual  v zlikl ri il  ifad  
olunmu  cüml  üzvl rin  t z d n sual verm k laz m g lmir.  
 Cüml  üzvl ri ba  v  ikinci d r c li üzvl r olmaqla ona gör  
iki yer  ayr l r ki, bunlar n ham s  cüml  üçün eyni d r c d  
qiym t  malik deyildir. Bel  ki, üzvl rin bir qismi cüml nin qram-
matik  sas n , can n , bel sütununu t kil edir. Dig r bir qismi is  
h min üzvl ri müxt lif c h td n izah etm y , d qiql dirm y , 
dol unla d rma a xidm t edir. M hz bu bax mdan mübt da v  x -
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
95
—
b r cüml nin ba  üzvl ri kimi onun qrammatik  sas n  t kil edir. 
kinci d r c li üzvl r – tamaml q, t yin, z rflik is  mübt da il  
x b ri dol unla d r r.  
 
d biyyat: 
 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.104 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.25-26 
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.99-103 
4.
.D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , 
Az rn r, 1947, s.3-17 
5. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. 
Bak , MTM-  nnovation, 2016, s.36-45 
 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
96
—
 
 
Ì
ÖÁÒÿÄÀ   
 
 
 
 Mübt da haqq nda m lumat. Cütt rkibli cüml nin ba  üzv-
l rind n biri mübt dad r. Mübt da  r b m n li söz olub, “ibtida, 
ba , ba lan c” m nas ndad r.  
 Mübt da cütt rkibli cüml nin el  bir ba  üzvüdür ki, qramma-
tik c h td n heç bir üzvd n as l  olmay b  lam ti, xüsusiyy ti x -
b rl  bildirm kl  ( burada y ni  ya n z rd  tutulur) adl q hal 
formas nda isim,  v zlik v  hallana bil n dig r sözl rl  ifad  olu-
nur. Bu t rifd  mübt da il  ba l  deyil n  lam tl ri a a dak  kimi 
qrupla d rmaq olar:  
1. Mübt da ba  üzvdür; 
2. Mübt da cüml nin  n müst qil üzvüdür v  heç bir üzvd n 
as l  deyil; 
3. Mübt dan n  lam t v  xüsusiyy ti geni   m nada x b r 
vasit sil  izah edilir;  
4. Mübt da bir qayda olaraq adl q halda olur; 
5. Mübt da  n çox isim v   v zlikl  ifad  olunur; 
6. Mübt da hallana bil n ba qa söz v  birl m l rl  d  ifad  
oluna bil r; 
7. Mübt da ad t n kim? n ? hara? (kiml r? n l r?) suallar na 
cavab verir.  
Mübt daya münasib t. B z n bel  hesab olunur ki, mübt da-
lar cüml d  x b r kimi apar c  bir v zif  da m r. Ona gör  d  onu 
ba  üzvl rd n biri hesab etm k do ru deyildir. Bu deyil n fikri 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
97
—
t sdiq etm k ist y n b zi dilçil r Az rbaycan v  rus dill rind  
a a dak  cüml l ri tutu durmu , müqayis  etmi dir
1
: 
 
Az rbaycan dilind      
Rus dilind   
M n sevdim     
 
 
 
S n sevdin      
 
 
 
O sevdi    
 
 
 
 
Biz sevdik      
 
 
 
Siz sevdiniz     
 
 
 
Onlar sevdil r    
 
 
 
M n mü llim m    
 
 
 
S n mü llims n   
 
 
 
O mü llimdir    
 
 
 
Biz mü llimik   
 
 
 
 
Siz mü llimsiniz      
 
 
Onlar mü llimdir (l r)    
 
 
 
Buradak   xs  v zlikl ri h m Az rbaycan, h m d  rus dil-
l rind  bu cüml l rin mübt das   v zif sind   i l nir. Mübt dalar  
atd qda a a dak  v ziyy t yaran r:  
 
Az rbaycan dilind            
Rus dilind  
sevdim       
 
 
sevdin   
 
 
 
sevdi    
 
 
 
sevdik     
 
 
 
sevdiniz      
 
 
sevdil r        
 
 
mü llim m     
 
 
mü llims n    
 
 
mü llimdir    
 
 
mü llimik     
 
 
1
.D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.35

---