Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
130
—
 Bir sözl , tamaml qla z rfliyi f rql ndirm k üçün 
a a dak lar  n z r  almaq vacibdir
1
:  
1.
ya m zmunu bildir n sözl r cüml d  
tamaml q, yer-m kan, s b b v   m qs d m zmunu 
bildir n sözl r is  cüml d   z rflik v zif sind  olur. 
M s l n:  M n kitaba bax ram.  U aq d ft r  yaz r. 
Qarda m kitab   R id  verdi  cüml l rind   kitaba, 
d ft r , R id   sözl ri tamaml qd r.  Ancaq  O, ev  
getdi. Surxay m kt b  g lir. Ramiz oxuma a gedir. 
O, rayona mü llimliy  gedir  cüml l rind  is   ev , 
m kt b , oxuma a, mü llimliy   sözl ri cüml  üzvü 
kimi z rflikdir.  
2. smin yerlik hal nda olan sözl r i   v  
h r k tin yerini bildir n zaman yer z rfliyi,  yan n 
yerini bildir n zaman tamaml q olur. M s l n: 
T l b l r evd   d rs  yax  haz rla rlar  cüml sind  
evd   sözü yer z rfliyi,  Bugünkü q zetd  
universitetimiz haqq nda m qal  vard r  cüml sind  
q zetd  sözü tamaml q v zif sind dir.  
3.
ya bildir n el  isiml r vard r ki, onlar n 
b z n cüml d  
ya, yaxud yer-m kan m zmunu 
ifad  etdiyini mü yy nl dirm k ç tin olur. Bel  
isiml r yönlük, yerlik v   ç x l q hallar nda qo a 
suallar t l b edir:  haraya? – n y ?, harada? – 
n d ?, haradan? – n d n? Bel  olduqda sözün m z-
mununu  sas götür r k sual verm k v  sözün 
tamaml q, yaxud da z rflik oldu unu d qiql dirm k 
laz md r. M s l n:  Dilb r kitab  portfel  qoydu 
cüml sind   portfel   sözünün m zmununda 
yal q 
m zmunu üstündür,  sasd r. Ona gör   d   portfel  
sözü cüml  üzvü kimi tamaml q v zif sind dir. Heç 
1
 M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind  qar ya ç xan ç tinlikl r. 
“Maarif” n riyyat , Bak , 1987, s.93-104
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
131
—
zaman bu sözü z rflik v zif sind  götürm k olmaz. 
Bu m nada  Samovara od sald m. D ft ri çantaya 
qoydum. A acda alma var. Çaynikd n çay süzdüm 
cüml l rind   samovara, d ft ri, a acda, çaynikd n 
sözl ri tamaml q v zif sind dir.  
4. Tamaml qla z rfliyin f rql ndirilm sind  
meydana ç xan ç tinlik iki s b bl  ba l  olur: h m 
z rfliyin, h m d  tamaml n cüml d   x b rl  ba l  
olmas , x b ri izah etm si, x b r zonas n n üzvl ri 
olmas   v   b zi sözl rin cüml d   h m z rfliyin, h m 
d  tamaml n suallar na cavab verm si. Ancaq yen  
d   z rflik v  tamaml q kimi f rql ndirilm si ç tin 
olan sözl rin  ya bildirm k, yer bildirm k xüsusiy-
y tl rin  fikir verm k laz md r. 
ya bildirm k 
xüsusiyy ti üstün olan sözl ri, tamaml q, yer 
bildirm k xüsusiyy ti üstün olan sözl ri is   z rflik 
kimi götürm k laz md r. Bu m nada  St kanda su 
var, Kitabda  kil var, Sevdada q l m var 
cüml l rind   st kanda, kitabda, sevdada  sözl ri 
tamaml qd r. Ona gör  ki, bu sözl rd   ya bildirm k 
xüsusiyy ti üstünlük t kil edir. Ancaq  Bak da 
doyunca g zdim, Parkda görü dük cüml l rind  is  
Bak da  v   parkda sözl rind  yer bildirm k 
xüsusiyy ti üstünlük t kil etdiyin  gör   z rflik 
v zif sind dir. H m d  yer bildir n sözl r adl q 
halda hara? sual na cavab verir, y ni adl q halda da 
yer bildirm k xüsusiyy ti özünü göst rir. Ancaq 
st kan, kitab, Sevda sözl ri adl q halda hara? 
sual na cavab vermir, y ni bu sözl r adl q halda  ya 
bildirm k (st kan, kitab),  xs bildirm k (Sevda) 
xüsusiyy tini qoruyub saxlay r.  
 Az rbaycan dilind  yer-m kan-obyekt bildir n bir 
qisim sözl r (ev, m kt b,  h r, me , ba ça, yaylaq, 
çöl v  s.) cüml d  tamaml n sual  il  yana  z rfli-

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
132
—
yin suallar na da cavab verir. Ancaq bel  sözl r 
h mi  z rflik olur. M s l n:  h r  g zm y  ç xd q. 
Me ni qal n duman bürüdü. Ba çada göz l 
meyv l r yeti ir.  M kt bd  görü  olacaqd r. 
Yaylaqda istirah timiz  n keçdi.  
5. Tamaml q da, z rflik d  x b r zonas na aid 
olan, x b r zonas n   t kil ed n cüml  üzvl ridir. 
X b ri tamamlayan tamaml q adl q v  yiy lik haldan 
ba qa, ismin dig r hallar n n suallar na cavab verir, 
x b rl  idar   laq sin  girir. Z rflik is  hal v  
h r k tin icras n n t rzini, zaman n , yerini, k miy-
y tini, s b b v   m qs dini bildirir, nec ?, n  cür?, 
n  vaxt?, haçan?, hara?, haraya?, haradan?, n  
q d r?, neç ?, n  üçün?, n d n ötrü? suallar na 
cavab verir. H m d   z rflik x b rl  idar   v  ya 
yana ma  laq sin  girir.   
 
d biyyat: 
 
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan 
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.126-140 
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , 
ADPU-nun n ri, 1999, s.37-44 
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , 
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.117-129 
4.
.D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml  üzvl ri. Bak , 
Az rn r, 1947, s.49-61 
5. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. 
Bak , MTM- nnovation, 2016, s.130-131 
6. M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind  qar ya 
ç xan ç tinlikl r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1987, s.93-105 
7. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , 
ADU-nun n ri, 1978, s.16-18 
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
133
—
 
 
 
Ò
ÿÉÈÍ   
 
 
 
T yin haqq nda m lumat.  kinci d r c li üzvl r yaln z ba  
üzvl ri izah etm kl   m hdudla m r. Düzdür, ikinci d r c li 
üzvl rd n olan t yin daha çox mübt daya aid olub, mübt da il  
birlikd  mübt da zonas n  yarad r. Tamaml q v  z rflik is  x b rl  
ba l  olub, x b r zonas n  yarad r. Lakin bununla yana , t yin 
ya m zmunlu ba qa üzvl r   d  aid olur. Ümumil mi   kild  
dey  bil rik ki,  ya m zmunlu bütün üzvl rin t yini ola bilir. 
Buna gör   d   t yin  bel  bir t rif verm k olar:  ya m zmunlu 
üzvl ri müxt lif c h td n ( lam t, keyfiyy t, xasiyy t, material, 
k miyy t v  s.) izah ed n v  yaxud onu sad c  olaraq i ar  ed n 
ikinci d r c li üzv   t yin deyilir.  M s l n:  irzada el   g ldi ki, 
t bi t bu q z  q rib  yaratm d r. 
    Saf arzular, saf  m ll r, t miz dil kl r, 
    Yaranm d r m h bb tin ilk m nas ndan. (S.Vur un) 
Üzün   a   ç kilmi   b d nnüma  güzgü 17 ildir ki,  balaca 
otaqda dustaqd r.  ( .V liyev)  Sin sini anas n n  mehriban  v  
yum aq  sin sin  qoymu , ba n  is  atas n n  s rt  v   dönm z 
fikirl ri il  doldurmu dur. 
T yinin suallar .  T yin ad t n  nec ?, n  cür?, hans ?, n  
q d r?  v  s. kimi suallardan birin  cavab verir. B z n t yinl  
z rfliyi f rql ndirm k üçün onlar n suallar n   sas götürürl r. 
T yinin  nec ?, n  cür?, hans ? suallar na, z rfliyin is  (t rzi-

---