22
45,9%, vasitəli vergilər 31,4%, spaniya vergi sistemində isə bu göstəricilər müvafiq
olaraq 47,2% və 40,3% təşkil edir.
nkişaf etmiş ölkələrdə fiziki şəxslərdən tutulan gəlir vergisi büdcənin mühüm gəlir
mənbələrindən biri kimi çıxış edir. Son onillikdə bu vergidən yığılan vəsaitin həcminin
ümumi vergi daxilolmalarındakı xüsusi çəkisi Almaniyada 23-27%, Böyük Britaniyada
25-30%, Yaponiyada 20-26%, ABŞ-da 30-40% arasında dəyişmişdir.
Cədvəl 1. Azərbaycanda və bir sıra dünya ölkələrində mənfəət vergisinin, fiziki
şə
xslərdən tutulan gəlir vergisinin və əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi (%)
Ölkələr
Mənfəət vergisi
Fiziki şəxslərin gə-
lir vergisi
Ə
DV
ABŞ
34
15-39
3-8
Almaniya
42
19-53
16
Fransa
34
56
18
sveç
28
20-57
25
Kanada
28
17-29
12
taliya
36
10-50
19
Yaponiya
40
10-50
3
Böyük Britaniya
33
20-40
17
Avstriya
30
10-50
20
Türkiyə
33
15-40
18
Rusiya
24
13
20
Tacikistan
30
40
20
Türkmənistan
25
8-12
20
Özbəkistan
35
15-40
20
Qazaxıstan
30
5-30
20
Qırğızıstan
30
5-33
20
Gürcüstan
20
12-20
20
Azərbaycan
20
14-30
18
Bu ölkələrin vergi sistemində korporasiyaların gəlir vergisi, sosial sığorta
ayırmaları, ƏDV, aksiz vergisi və digər çoxsaylı vergilər tətbiq edilir.
Bir sıra ölkələrdə ABŞ, Avstraliya və Yaponiyada ƏDV tutulmur. Azərbaycanın
vergi sistemində əlavə dəyər vergisinin xüsusi yer tutduğunu nəzərə alaraq bu verginin
vətəni olan Fransanın vergi sisteminin təhlili daha böyük maraq kəsb edir. Bu ölkənin
büdcə sisteminin aparıcı hissəsini ƏDV təşkil edir. Ölkədə tətbiq edilən vasitəli vergilərin
80%-i ƏDV-nin payına düşür. ƏDV ölkə ərazisində istifadə və istehlak olunan bütün mal
və xidmətləri əhatə edən ümumi istehlak vergisidir. Xarici bazarla həyata keçirilən
23
ə
məliyyatlar ƏDV-dən azad-dır. Hazırda bu ölkədə tətbiq edilən ƏDV-nin dərəcəsi əsasən
18,6%-ə bərabərdir. Daha yüksək 22%-lik dərəcə bəzi mallara - avtomobil, kinofoto və
tütün məmulatları, parfumeriya və qiymətli xəzlərə tətbiq olunur. Fransanın vergi
sistemində gömrük rüsumları da mühüm yer tutur. Bu vergi növünün tətbiq edilməsində
ə
sas məqsəd gəlir götürməkdən daha çox daxili bazarı - (milli sənayeni və kənd
təsərrüfatını) qorumaqdır. O, dövlətin iqtisadi siyasətinin bir vasitəsi kimi çıxış etməklə,
idxal olunan və daxildə istehsal edilən oxşar malların qiymətlərində tarazlıq yaratmağa
xidmət edir.
Eyni zamanda, bu dövlətlər üçün ən xarakterik cəhət iqtisadi həyatın müxtəlif
sahələrinə dövlət müdaxiləsinin səviyyəsidir (iqtisadiyyatın tənzimlənməsi). Məsələn,
ABŞ-da müdaxilə səviyyəsi aşağı, sveçdə yüksək, Yaponiya və Almaniyada isə bu
ölkələrə nisbətən orta səviyyədədir. Dövlət, tənzimləmə aləti olan vergi siyasəti vasitəsilə
vergi dərəcələrini aşağı sala və ya yüksəldə bilər. Bu tədbir bilavasitə dövlətin həyata
keçirdiyi iqtisadi siyasətdən asılıdır. Yəni, sosial yönümlü iqtisadiyyatı olan ölkələrdə
dövlət vergilər vasitəsilə ÜDM-un daha çox hissəsini bölüşdürür ki, bunu da vergi
dərəcələrinin artırılması hesabına həyata keçirir. (Məsələn, sveçdə vergi ödəyiciləri
gəlirlərinin 50 faizini və daha artıq hissəsini dövlət xəzinəsinə köçürürlər).
Azərbaycanda mövcud vergi dərəcələrinin səviyyəsinə gəldikdə isə cədvəldəki
rəqəmlərdən göründüyü kimi ölkəmizdə bu göstəricilər aşağıdır. Belə ki, 1995-2014-cü
illər ərzində mənfəət vergisinin dərəcəsi 35 %-dən 20%-ə, əlavə dəyər vergisi 20%-dən
18%-ə endirilmiş, eyni zamanda fiziki şəxslərin gəlir vergisinin yuxarı həddi 55 %-dən
25%-ə dək aşağı salınmışdır. Aylıq gəlirin vergi tutulmayan məbləği isə 146 manatadək
təşkil edir.
Mənfəət vergisinin dərəcəsi inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə xeyli aşağı, MDB-
yə daxil olan dövlətlərlə müqayisədə isə orta səviyyədədir. Fiziki şəxslərin gəlir vergisinin
maksimal dərəcəsi Kanada və ABŞ istisna olmaqla digər inkişaf etmiş ölkələrdəkindən
aşağıdır. Bu göstərici üzrə MDB üzvü olan ölkələrlə müqayisədə yalnız Özbəkistan və
Tacikistan bizi qabaqlayır. Lakin keçmiş sovet respublikaları arasında ƏDV-nin aşağı
dərəcəsi Azərbaycandadır.
24
Araşdırma qeyd edilən ölkələrin mükəmməl vergi bazasına malik olduğunu göstərir.
Lakin həmin ölkələrdə hər 5-7 ildən bir vergi sistemində müəyyən dəyişikliklər həyata
keçirilir, hər 2-3 ildən bir isə mövcud vergi dərəcələrinin səmərəliliyi dərindən araşdırılır.
Ə
gər aparılan araşdırma mənfi nəticə verərsə, onda, təcili surətdə vergi islahatının
aparılması zəruri hesab edilir. Məsələn, ABŞ-da 1986-cı ilin geniş miqyaslı vergi
islahatından əvvəl ictimai fikir sorğusu keçirilmiş və məlum olmuşdur ki, sorğuda iştirak
edənlərin 70%-i mövcud vergi sistemindən narazıdır və vergi islshatının aparılmasını
zəruri hesab edirlər.
Bununla belə, vergi dərəcələrinin fərdi müqayisəsi heç də vergi sisteminin
səmərəliliyi haqda fikir söyləməyə kifayət etmir. Bunun üçün təsərrüfat subyektlərinə
düşən vergi yükü hesablanmalıdır. Vergi yükü dövlətin həyata keçirdiyi vergi siyasətinin
nəticəsi olmaqla vergi sisteminin keyfiyyət xarakteristikası sayılır.
Vergi sisteminin sadələşdirilməsi vergi islahatının ən mühüm istiqamətlərindən
biridir.
Vergi sisteminin mürəkkəbliyi isə inzibati idarəetmə xərclərinin artmasına, ayrı-ayrı
vergi ödəyiciləri arasında olan vergi yükünün qeyri-bərabərliyi haqqındakı fikrin daha
geniş yayılmasına səbəb olur. Deməli, vergitutma islahatının əsas xüsusiyyəti onün
ölkənin mövcud iqtisadi imkanından və əhalinin hüquqi şüurundan asılı olaraq həyata
keçirilməsidir. Hüquqi məsuliyyət səviyyəsi aşağı olan vergi ödəyicilərinin gəlirlərini
vergiyə tam cəlb etmək və onlar üzərində nəzarətin səmərəliliyini təmin etmək məqsədilə
hökumət vergi ödəyicilərindən öz gəlirləri və ödənilən dividentləri barədə rəsmi məlumat
verilməsini tələb edir. Onu da qeyd edək ki, islahatlar dövründə, vergidən yayınma və
vergidən gizlədilmə hallarına da çox rast gəlinir. Bu zaman, vergiyə nəzarətin bu və ya
digər metodlarından istifadə edilməsinə baxmayaraq, vergi orqanları pul vəsaitlərinin
hərəkətinə və dövlətin bağlamış olduğu bütün vergi müqavilələrinə tam nəzarət edə bilmir.
Bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünü yaşayan ölkələrdə vergi sahəsində aparılan
dəyişikliklər tədricən həyata keçirilir. Təcrübə göstərir ki, həyata keçirilən vergi islahatının
müsbət nəticə verməsi əsasən aşağıdakılara nail olunduğu halda mümkündür. Birincisi,
bütün sahibkarların (onların əmlakının həcmindən asılı olmayaraq) iqtisadi maraqları
pozulmadıqda və vergi qanunvericiliyinə müvafiq olaraq ölkənin vergi sistemi vahid
Dostları ilə paylaş: |