O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti jismoniy madaniyat kaferdrasi «tasdiqlayman»
Yüklə 7,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3.
O‘quvchilar jismoniy madaniyati mashg‘ulotlarining dars shaklini tashkil etish va darsning vazifalari Maktab jismoniy tarbiya darsi (o‘quv ishlari) - o‘quvchi jismoniy tarbiyasini tashkillash mashg‘ulotlarining asosiy shakllaridan biri bo‘lib, maktabning o‘quv rejasida jismoniy madaniyat darsi sifatida, o‘quv xaftasining ikki kuniga (darslar oralig‘iga ketma-ket - dushanba, seshanba kunlari qo‘yilmay), dars oralig‘idagi kunlar teng qilib qo‘yilishi qoidaga aylantirilishi lozim. Barcha siniflar va o‘quv guruhlarida dars jadvali asosida majburiy, maktab ―Jismoniy madaniyat‖ darsi shaklida, maxsus ma‘lumotga ega bo‘lgan mutaxassis tomonidan o‘tkaziladi va jismoniy madaniyat davlat dasturi o‘quv materialini o‘qitish jarayoni yo‘lga qo‘yiladi. Maxsus adabiyotlarda umumiy ta‘lim maktabida jismoniy madaniyat darsiga quyidagicha ta‘rif berilgan: ―dars - jismoniy madaniyat mashg‘ulotlarining tizimli shakli bo‘lib, u yoshi, jismoniy rivojlanganligi va jismoniy tayyorgarligi bir biriga yaqin kontingent bilan, belgilangan vaqt (30,35,40,45,60,80 daqiqa) ichida o‘tkaziluvchi, dastur mavzularini o‘qitishning majburiy mashg‘ulotidir‖ (B.A Ashmarin,1978). Jismoniy madaniyat darsi umumiy ta‘lim maktablari, akademik litseylar, gimnaziyalar, kasb-xunar kollejlari, texnikumlar, oliy o‘quv yurtlari, va boshqa o‘quv muassasalaridagi mashg‘ulotlarning boshqa tiplaridan o‘zining umumiy maqsadi va darsda hal qilinadigan umumiy va xususiy vazifalari bilan farqlanadi. O‘quv ishlari umumiy ta‘lim maktabida taxsil olish yillari davomida olib boriladi, u bir yoki birnecha yillik emas. Mazmuni va tashkillanishini turli tumanligi bilan xarakterlanadigan amaldagi jismoniy madaniyat darslari turli hilda turkumlanadi hamda jismoniy tarbiya ta‘limining bu yo‘nalishidagi belgilangan aniq vazifalarni hal qiladi. Darsning maqsadi esa o‘quv choragining qator darslarida, o‘quv choraklaridagi hamda o‘quv yili davomida xal qilinishi belgilab qo‘yiladi. Darsning umumiy va xususiy vazifalari esa har bir darsda xal qilinadi. Darslardagi o‘qitilishi lozim bo‘lgan o‘quv materiali oldin o‘qitilgan, o‘rgatilgan harakatlar bilan va keyin o‘qitiladiganlari uzviy bog‘lanishda bo‘lishi, boshqachasiga aytganda harakat texnikasining asosi, zvenolari yoki ularning ayrim qismi, o‘sha qismining bo‘lagi (detali) o‘zaro bog‘langan bo‘lishini taqazo etadi. Harakatlar alohida tuzilmalar tarzida o‘zining 20 texnikasining asosi, zvenolari va uning detallaridan tashkil topishi jismoniy madaniyat nazariyasining qonuniyatlaridan biridir. Harakatlarni o‘qitish - o‘zlashtirish o‘ziga xoslikga ega. Shuning uchun ularni o‘qitadigan xar bir dars o‘zining tuzilishini mavzuga moslab alohida rejalashtirishni taqazo etadi va harakat, jismoniy mashqlarni o‘rgatish uslubiyotlarini qo‘llash, tayyorlov va yo‘llanma beruvchi mashqlardan maqsadli foydalanish, boshqachasiga aytganda darsning mazmunini ishlash - rejalashtirish belgilangan tizim asosida yo‘lga qo‘yiladi. Jismoniy madaniyat darslarining harakterli tomonlaridan yana biri uni maxsus tayyorgarlikka ega bo‘lgan mutaxassis tomonidan tashkilanishi, jismoniy rivojlanganligi va tayyorgarligi taxminan bir-biriga yaqin kontingent bilan bir necha yilga mo‘ljallangan dastur asosida o‘qitilishi hamda ma‘lum tizimga solingan jadval asosida tashkillanishidir. Akademik L.P. Matveevning (1991) darsligida ―...jismoniy madaniyat darsi umumiy jismoniy madaniyati, kasb-xunar jismoniy tayyorgarligi va tanlangan sport turi bo‘yicha sport mahoratini oshirish maqsadidagi akademik mashg‘ulotlarning tizimli va nisbatan tejamli, samarali shaklidir‖ degan tarifi xam mavjud. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarining asosiy shakli xisoblangan darsni jismoniy tarbiya jarayonining boshqa tipik mashg‘ulot formalaridan farqini bilishning ahamiyati muhim. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarining darsdan tashqari shakllari darsga taqqoslanganda ular o‘zining davriyligi, tizimli emasligi, faqat bir marotabaliligi yoki individualligi bilan akademik darslardan farqlanadi. Odatda mashg‘ulotlarning yuqorida qayd qilingan darsdan tashqari shakllari darsni boyitadi va uni xususiy va umumiy vazifalarini har tomonlama hal qilishda, ularni to‘ldirish uchun qo‘shimcha omil sifatida xizmat qiladi. Darsdan tashqari, oilada tashkillanadigan yoki maktabda sinfdan tashqari vaqtda tashkillanadigan mashg‘ulotlar o‘qituvchilarning jismoniy madaniyati bo‘yicha ma‘lum darajada talablarini qondiradi xolos. Mamlakatimizning umumiy ta‘lim maktablaridagi jismoniy madaniyat darslari DTSlari talablari bilan muvofiqlashtirilgan. Jismoniy tarbiyada o‘qitish jarayonning yakuniy natijalari «Jismoniy madaniyat» darslari orqali olib boriladigan o‘quv-tarbiyaviy ishlarning sifati bilan bog‘liq. Bunga har bir dars zamiridagi qator vazifalarni hal etish bilan erishiladi. Hozirgi zamon jismoniy madaniyat darslarida ta‘lim berish (o‘qitish), tarbiyalash va sog‘lomlashtirishdek umumiy vazifalar hal qilinmoqda. Qayd qilingan umumiy vazifalar ta‘lim jarayonining ―tanishtirish‖, ―o‘zlashtirish‖, ―mustahkamlash‖ deb aniq belgilangan ta‘limiy etaplarining talablari asosida darsning xususiy vazifalari tarzida hal qilishga yo‘naltirilgan. Darsning ta‘lim berish vazifalari bolalarni jismoniy tarbiya dasturida tavsiya qilingan mashqlarni - tanishtirish, o‘zlashtirishga, o‘rganilgan mashqlarni mustahkamlash va takomillashtirishga, shuningdek, ularga oid endigina shakllangan malaka va ko‘nikmalarni mustaxkamlash, takomillashtirishga hamda o‘rganilgan mashqlarni turli sharoitda amaliyotda qo‘llash malakasiga ega bo‘lish va ularni tengdoshlariga o‘rgatishni bilish talabini qo‘yadi. Ta‘lim vazifalarini ratsional hal qilish jismoniy tarbaya dasturidagi o‘quv materiallarini izchil va mustahkam o‘zlashtirish bilan tugallanadi. Ta‘limning ayrim vazifalarini hal etish uchun nisbatan uzoq vaqt yoki qator ketma-ket darslar zarur bo‘ladi. Ayrim vazifalarni hal qilish uchun esa bir darsning o‘zi kifoya kelishi mumkin. Shunday holatlar ham kuzatiladiki, belgilangan kompleks vazifalarni hal qilish davomida hal qilinishi lozim bo‘lgan xususiy va boshqa xil vazifalar ham o‘z o‘zidan hal bo‘lishi jismoniy tarbiya ta‘limi jarayonida kuzatilgan. Masalan, arqonda ma‘lum usulda tirmashib chiqish (xayotiy-zaruriy harakat) va uni bajarishdagi harakatlar ketma-ketligini bir darsnnng o‘zida texnik jihatdan mukammal o‘rganib olish mumkin emas. Bu umumiy vazifa, buni hal qilish uchun ketma-ket turkum darslar lozim bo‘ladi. Qolaversa, uni o‘zlashtirishda samaraga erishish uchun shug‘ullanuvchini harakat koordinatsiyasining rivojlanganligi holati, jismoniy tayyorgarligining me‘yoriy darajasi, 21 individning o‘zlashtirish - harakatlarni muvofiqlashtira olish qobiliyatining yuqoriligi, ko‘rganini qabul qila bilish jihati, o‘zlashtirilayotgan harakatga o‘xshash yoki unga yaqin harakat zahiralarining o‘quvchida mavjualigi yetakchi ahamiyat kasb etadi. Arqonni oyoqlari bilan ushlab tirmashib chiqishni bir darsda o‘rgatish mumkin. Bu kichik xususiy vazifaligi uchun, uni mazkur darsning aniq xususiy vazifalaridan biri sifatida hal qilinadi. Yuqoridagilardan tashqari o‘quvchilarni jismoniy tarbiya va sport, sog‘liqni saqlash, chiniqtirish, jismoniy mashqlarni to‘g‘ri bajarish xaqidagi nazariy bilimlarini oshirish hamda jismoniy harakatlar texnikasini nazariy va amaliy malakalariga oid tushunchalarni berish, ularni kengaytirish, boyitish orqali ham ta‘lim jarayonining vazifalari ijobiy hal qilinadi. Jismoniy madaniyat darslarida faqat jismoniy tarbiya ta‘limi emas, balki insoniy fazilatlar - e‘tiborlilik, o‘z diqqatini boshqara olish, intizom, iroda, saranjomlilik, maqsadga intilish, mustaqillik va qiyinchiliklarni yengishdagi qat‘iyat va boshqalarni qo‘shib tarbiyalash jismoniy tarbiya ta‘limiga qo‘yiladigan yetakchi talablardir. Jismoniy madaniyat darsining sog‘lomlashtirish vazifalari ham tarbiya vazifalari kabi har bir darsda hal etilish lozim. Jismoniy madaniyat darslarini to‘g‘ri uyushtirish va o‘tkazish, tegishli kiyim bosh bilan shug‘ullanishni, mashg‘ulot joylarida zaruriy sanitariya-gigiena holatini saqlash va rioya qilish, darslarni ochiq havoda quyosh nuri, havo namligi va boshqa vositalardan foydalanib o‘tkazish, sog‘lomlashtirish vazifalarini ijobiy hal etish imkoniyatini yaratadi. Sog‘lomlashtirish vazifalari tarbiyalash, bilim berish vazifalari bilan qorishtirilib yuborilishiga yo‘l qo‘yilmasligi lozim. Sog‘lomlashtirish jarayonida jismoniy sifatlarni rivojlantirish vazifa qilib qo‘yilmaydi. Sog‘lomlashtirish jarayonida harakat sifatlarini tarbiyalashni vazifa qilib belgilamaslik bu jismoniy madaniyat nazariyasining qonuniyatlaridan biridir. Maktab jismoniy tarbiya darslari vazifalarini puxta o‘ylanganligi, uning mazmuni va tuzilishini mantiqan o‘zaro bog‘langan ketma-ketlikdagi vosita va metodlarini tanlash va amalda qo‘llashni ham oldindan belgilab olishning imkonini beradi. Maktab darsi jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarining uyushtirish va o‘tkazishi nuqtai nazaridan bunday mashg‘ulotlarning boshqa xillaridan aytarli darajada qiyin. Chunki shugullanuvchi o‘quvchilarning tarkibi - kamida 30-35 nafar aralash o‘quvchilar (o‘g‘il bolalar va qizlar)dan iboratligi, ularning organizmini individuallik nuqtai nazaridan birini biriga o‘xshash bo‘lmagan xususiyatlari, jihatlari o‘qituvchiga har bir darsni o‘tkazishdan avval samarali izlanishlar qilish talabini qo‘yadi. Qolaversa, o‘qituvchi qo‘yilgan vazifalarni hal qilishning eng oson yo‘llarini topishga harakat qilishi, aynan shu darsga foydasi bo‘lmagan, ahamiyatiga ko‘ra keraksiz shablonlardan qochishining muhimligi, oldin o‘tkazilgan darslarning taxlili natijalari, hamkasblarining umumlashtirilgan boy tajribasi, innovatsiyalardan, yangi pedagogik texnologiyalar, uslubiy adabiyotlardan foydalanishi odatga aylanishi zaruriyatdir. Jismoniy madaniyat darsining samarasi ko‘pincha o‘qituvchining o‘quv ishlarini tashkillash va o‘tkazish uchun tuzgan rejalarining hayotiyligi, shug‘ullanuvchilar faoliyatini tashkillash uchun tanlangan usullari va uslubiyotlarining, ish joyidagi mavjud jihozlar va sport anjomlari, ularning texnik sozligi, mavjud sport inshootlaridan samarali foydalanishni bilishi, iqlim sharoiti, ayniqsa, haroratini xisobga olish o‘quvchilarning jismoniy rivojlanganligi, tayyorgarligi darajasini, ularning yoshi, individual xususiyatlarini hisobga olishdek jihatlari bilan bog‘liq. Darsni uyushtirish va uni moddiy-texnik ta‘minlanganligi qaraganda quyidagilar: - mashg‘ulot joyida tibbiy va gigiena yalroitini yaratish va unga rioya qilish; moddiy-texnik jihatdan ta‘minlash, jihozlar, anjomlarni talab darajadaligi; darsda o‘quvchilar faoliyatini tashkillash uslubiyotlarini to‘g‘ri tanlash orqali qo‘yilgan vazifani effektli hal qilinishi nazarda tutiladi. 22 Dars o‘tkazishning tibbiy-gigienik sharoiti o‘z ichiga: dars - jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishda yuzaga keladigan sog‘lomlashtirish effektini, bir butun kompleksli tadbirni, tibbiy gigienik holatni o‘z ichiga oladi. Mashg‘ulotlarni o‘tkazish joyining qat‘iyan belgilangan tibbiy-gigienik normalarga muvofiqlashtirish, sport zali uchun havo haroratining eng maquli 14° -16°C da bo‘lishi, tanaffuslarda maydonlarga suv sepilishi, sport zallarining shamollatilishi va boshqalarni darsning sog‘lomlashtirish vazifasini hal qilishdagi ahmiyati beqiyos. Inson o‘pkasidagi odatiy havo aylanishi (ventilyatsiyasi) havo almashishi minutiga 4 dan 6 l. atrofida, yuqori intensivlikda bajarilayotgan mashqlarda (yugurish, sport o‘yinlari) organizmni havo yutishi 10 l. va undan ortiq darajadan eshishi mumkinligini e‘tiborga olsak mashg‘ulot joylaridagi toza havo uning ta‘minlanganligini ahamiyati muhim. Shunga ko‘ra iloji boricha darslarni ochiq havoda olib borish talabi qo‘yiladi. Ayniqsa, zaldagi jihozlar, anjomlar, matlar (gilamlar), polni tozaligi doimiy diqqat va e‘tiborni talab qiladi. Xar bir darsdan so‘ng zalning poli namlangan latta bilan, shuningdek jihozlar, matlarni artib chiqish zaruriyati mavjud. Mashg‘ulotlar tugagandan so‘ng esa shug‘ullanilgan joy ham tozalashni talab qiladi. Chunki tozalanmagan zal shug‘ullanuvchi sog‘ligiga katta putur yetkazadi. Eng avvalo nafas yo‘li, badan sport kiyimlarini kirlanishiga sabab bo‘ladi. Darsni moddiy texnik ta‘minlash deganda, darsning optimal zichligini ta‘minlashga, qo‘yilgan kompleks vazifalarni to‘laqonli hal qilishni kafolatlashga imkon beradigan, yetarli darajadagi o‘quv-tarbiya jihozlari, anjomlar va mashg‘ulot o‘tkaziladigan joy nazarda tutiladi. Hozirgi kunga kelib deyarli barcha maktablarning jismoniy tarbiya o‘qituvchilarining tashabbusi bilan sport zallari va sport maydonlari, bir vaqtni o‘zida bir necha o‘quvchi shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan nostandart jihozlar, anjomlar va trenajerlar bilan jihozlanmoqda. Bunday jihoz va anjomlardan foydalanish dars zichligini ahamiyatli darajada yuqori qilib tashkillashga imkon beribgina qolmay, mashg‘ulotlardagi samaradorlikga ham ijobiy ta‘sir ko‘rsatmoqda. Yüklə 7,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|