tıg’ızlıg’ınada baylanıslı boladı. Bul biotikalıq faktorlarg’a xarakterli. Ms: jırtqıshtın’ -jemtikke
degen talabının’ juwmag’ı jemtiktin’ tıg’ızlıg’ına baylanıslı.
Organizmge ta’sir etiwshi faktorlar-organizmlerdin’ tıg’ızlıg’ına baylanıslı bolmawı da
mu’mkin. Ms: Abiotikalıq faktorlar, tiykarınan fizikalıq jag’daydın’ birden o’zgeriwi (dawıl,
salqınlap ketiw h’.t.b.). Organizmlerdin’ tıg’ızlıg’ına baylanıssız aq ta’sir etedi. Biraq bunda da
ayrım jag’dayda baylanıslı boladı. Ms: ten’izdin’ jag’asındag’ı o’simliklerge yag’nıy
makrofitlerge jag’a tolqını, jeke o’simliklerge qarag’anda az da’rejede ta’sir etedi. Balıqlardın’
toparlasıwı zıyanlı zatlardın’ za’h’a’rlerine shıdamlı keledi. Sebebi balıqlardın’ massovıy tu’rde
shıg’arg’an silekeyleri bul za’h’a’rlerdi neytrallaydı.
Organizmlerdin’ h’a’r bir tu’ri ushın belgili bir jasaw ortalıg’ı xarakterli. Bunı ken’
ma’nisinde ekologiyalıq nisha dep ataladı.
Basqasha aytqanda ekologiyalıq nisha dep bir organizmnin’ awqatlıq zatlarının’ sostavına
aytıladı.ms: awqatlıq bir neshe organizmnen turıwı mu’mkin. ms: bir h’aywanattı 2-jerge
akklimatizatsiya qılg’anda ekologiyalıq nisha esapqa alınadı.
Yu.Odum (1975) tirishilik ornın onın’ adresi deydi, al ekologiyalıq nisha onın’ ka’sibi
(professiyası) tirishilik arenasında qay jerde qa’ytip jumıs isleydi, biologiyalıq sistemada qanday
ornı iyeleydi. Usının’ menen birge nisha-bul barlıq jag’daydın’ qosındısı yag’nıy tu’rdin’ jasawı
ushın.
Gidrosfera-tirishilik arenası retinde bir-birinen shegaralang’an uchastkilerge-spetsifikalıq
jasaw jag’dayı menen xarakterleniwshi biotoplarg’a yamasa ekotoplarg’a bo’linedi. U’lken
biotoplarg’a suw saqlag’ıshlardın’ qalın’ suw qabatı yamasa pelagial bo’limi jatadı. (pelagos-
otkrıtoe more ashıq ten’iz). Suwdın’ to’mengi qabatı yamasa bental(bentos-glubina teren’) h’a’m
atmosfera menen shegaralasıwshı u’stingi suw qatlamı, yamasa neystal (nein-plavat ju’ziw) dep
ataladı. Pelagial organizmler pelagos delinedi, bental-bentos, neystal -neyston.
Pelagobentosqa birese pelagial, birese bentos h’alda tirishilik etiwshi formalar kiredi.
Suwdın’ qalın’ qabatında h’a’r qıylı predmetlerde h’a’m tiri denede tabılatug’ın organizmler,
perifiton dep ataladı. (peri-vokrug, qasında phyton-rastenie o’simlik). Pelagial organizmler
ishinde plankton h’a’m nekton organizmler bir-birinen ayrıladı. (plankton- poryashiy, nekton-
plavayushiy). Birinshisine yamasa aktiv h’a’reket etiwge uqıpsız yamasa suw ag’ısına qarsı tura
almaytug’ınlar kiredi. (vodorosller, a’piwayılar, kolovratkalar, shayanlar h’.t.b. mayda
organizmler). Pelagik organizmlerdin’ denesinin’ bir bo’limi suwda, 2-shi bo’limi odan joqarıda
bolsa pleyston dep ataladı. (Plein-plavat na korabl). Bularg’a ayrım sifonoforlar, ryaskalar h’.t.b.
jatadı.
Nekton formadag’ıg’a aktiv h’a’reket etiwshi iri h’aywanlar jatadı. (balıqlar, kalmarlar,
su’t emiziwshiler). Bentos, plankton, nekton, neyston, pleyston h’a’m perifiton organizmlerdi.,
bentont, plankton, nektont, neystont, pleystont h’a’m perifitont dep ataydı (Konstantinov 1972).
Galogidrobiontlar -tek suw ortalıg’ında jasawg’a iykemlesken tu’rler menen birge suwda
jasawg’a h’a’m qurg’aqta ushırasatug’ın organizmlerdi de gidrobiologiya izertleydi. ms: suw
lyutigi, jer suw grechixası, strelolist h’.t.b. Biraq eki ortalıqta da tirishilik etiwshi (qurbaqalar,
tirtonlar ayrım shayanlar) tiykarınan suwda jasawg’a iykemlesken, biraq qurg’aqta da belgili
waqıt bola aladı. Joqarıda aytılg’an suwda h’a’m qurg’aqta ushırasıwg’a iykemlesken formalardı
amfibiontlar yamasa merogidrobiontlar dep ataydı.
3-sanlı lektsiya
Tema: Suw organizmlerinin’ tirishilik etiwine
fiziko-ximiyalıq jag’daylar. (2 saat)
Jobası:
1. Suwdın’ h’a’m grunttın’ fizikalıq h’a’m ximiyalıq qa’siyetleri.
2. Suwdın’ du’zilisi h’a’m ximiyalıq quramı.
3. Suwdın’ termikalıq ayırmashılıg’ı
4. Suwdın’ tıg’ızlıg’ı
5. Suwdın’ jabısqaqlıg’ı yamasa juqqıshlıg’ı
6. Suwdın’ h’a’reketi h’a’m suwdın’ massası
7 .Jer-tu’binin’ fizika - ximiyalıq qa’siyetleri.
Tirek so’zler. molekula,vodorod,kislorod,izotop,temperatura,
gidrostatik,basım,jabısqaqlıq,spz,tartılıs,gradientli,gravitatsion,
Suw organizmlerinin’ tirishiligi ushın ta’sir etiwshi fiziko-ximiyalıq faktorlardan
tiykarg’ıların atap o’tsek boladı. Olar to’mendegiler: Sol suwdın’ h’a’m grunttın’ (tu’bindegi
jerdin’) fiziko-ximiyalıq qa’siyeti, suwda erigen h’a’m asılısıp turg’an (vzveshennıe) zatlar,
temperatura h’a’m svet, adamlardın’ iskerligi na’tiyjesinde suwdın’ pataslanıwı.
Suwdın’ h’a’m grunttın’ fiziko-ximiyalıq qa’siyeti.
Gidrobiontlar ushın suw tikkeley jasaw ortalıg’ı bolıp, suw fiziko-ximiyalıq dene retinde
olarg’a uzliksiz ta’sir etedi. Suw tek g’ana fiziologiyalıq mu’ta’jligin qanaatlandırıp qoymastan,
tirek (opora) xızmetin, kislorod h’a’m awqat zatın tasıw, kerek emes zatın metobolitin, alıp
ketiw, jınıs produktaların alıp keliw h’a’m h’a’tte organizmlerdin’ o’zinde alıp keliw xızmetlerin
atqaradı. Gidrosferada suwdın’ h’a’reketshil bolıwına baylanıslı, otırıp tirishilik etiwshi
organizmlerdin’ jasawı ushın mu’mkinshilik boladı. Sonlıqtan suwdın’ qa’siyeti (svoystva) suw
organizmleri ushın abiotikalıq faktordın’ en’ a’h’miyetlisi-tiykarg’ısı. Bentos organizmleri ushın
1- gezekte grunttın’ fiziko-ximiyalıq o’zgesheligi u’lken a’h’miyetke iye.
Suwdın’ du’zilisi h’a’m ximiyalıq quramı. Suwdın’ termikalıq ayırmashılıg’ı
Suwdın’ molekulası 2 atom (N
g’
) vodorodtan h’a’m bir atom (O
g’g’
kislorodtan turadı.
(N
g’
) vodorodtın’ 3 izotopı, al (O
g’
) kislorodtın’ 6 izotopı bar. Sog’an baylanıslı suwdın’ 36 h’a’r
tu’rliligi bolıwı mu’mkin usılardan ta’biyatta 9 tu’ri ushırasadı.