Tema: mektepke shekemgi jastaǵi bala shaxsi rawajlaniwina tásir etiwshi faktorlar. Joba

TEMA: MEKTEPKE SHEKEMGI JASTAǴI BALA SHAXSI RAWAJLANIWINA TÁSIR ETIWSHI FAKTORLAR.
Joba:

1. 
   Tiykarǵı faktorlar:
   
2. 
   Tálim - nátiyjelililik balanıń pedagogikalıq tásirge tayınlıǵına baylanıslı
   
3. 
   Bala rawajlanıwınıń tómendegi faktorları
   
4. 
   Bala rawajlanıwınıń biologiyalıq faktorları
   
5. 
   Balanıń intellektual rawajlanıw faktorları.
   

Tiykarǵı faktorlar:
1. Genetika - bul birpara pazıyletler hám qábiletlerdi ata-anadan balalarǵa etkazish. Tasıwshı - bul insaniyat rawajlanıwı ushın násillik programmanı támiyinleytuǵın genler. Birpara ilimpazlar, atap aytqanda N. M. Amosov, P. K. Anoxin., K. Lorenzlarga tekǵana denediń anatomik hám fiziologikalıq qásiyetleri, bálki intellektuallıq, etikalıq pazıyletler, sonıń menen birge, balanıń basqınshılıǵı hám shápáátsizligi beyimligi miyraslar bolıp ótiwi múmkin.
Átirap -ortalıq da tábiy sharayat, da mámleket dúzilisi, de materiallıq turmıs sharayatları, da balanıń tikkeley ob'ektiv hám insaniy ortalıǵı esaplanıwı múmkin. Sonıń menen birge, mektepge shekem pedagogikada " rawajlanıp atırǵan ortalıq" túsinigi - pedagogikalıq processni qurıw ushın pedagogikalıq, psixologiyalıq jáne social-materiallıq shárt-shárayatlar kompleksi qollanıladı.
Tálim - nátiyjelililik balanıń pedagogikalıq tásirge tayınlıǵına baylanıslı.
Mektepge shekem jas daǵı balalar ushın shet tilin úyreniw múmkinshilikleri
Mektepge shekem jas daǵı balalardıń qábiletleri olardıń úyreniwge tayınlıǵı menen tikkeley baylanıslı hám tuwrıdan-tuwrı studenttiń jasına baylanıslı. Kóplegen ata-analar jaqsılaw assimilyatsiya qılıw ushın balanı múmkinshiligi barınsha erte oqıtıwdı baslaw kerek dep esaplasadı. shet tilin ózlestiriwde erte jas daǵı múmkinshilikler haqıyqattan da kem ushraytuǵın bolıp tabıladı. Hátte K. D. Ushinskiy sonday dep jazǵan edi: " " Bala bir neshe ay ishinde shet tilinde sóylewdi úyrenedi, sebebi ol bir neshe jıl ishinde úyrenolmaydi ". Al, shet tilin úyreniwdi baslaw ushın qansha jas kerek?
Úy sharayatında da (L. S. vygotskiy, S. I. Rubinshten) hám sırt el psixologiyasida (B. Uayt, J. Bruner, v. Penfild, R. Roberts, T. Eliot) balanıń shet tilin úlkenlerge qaraǵanda ańsatlaw úyreniwine tiyisli dáliller bar. Názik dáwirdiń dawam etiw waqti túrli avtorlar tárepinen túrlishe xarakterlenedi: Penfild hám Roberts bunı 4 jastan 8 jasqa shekem, Eliot - 1, 5 jastan 7 jasqa shekem belgileydiler. Fiziologlar «o'z waqtında balanıń ishki sekretsiya bózini rawajlanıw basqıshları bolǵanı sıyaqlı, miyada da biologiyalıq saat bar. Toǵız jasqa deyingi bala sóylewdi jaqsı biladi. Bul dáwirden keyin miydiń sóylew mexanizmleri kemrek maslasıwshı bolıp, jańa sharayatlarǵa ańsatǵana iykemlese almaydı. 10 jastan keyin kóplegen tosqınlıqlardı engib ótiw kerek. Balanıń mıyı shet tiline qánigelesken qábiletine iye, biraq bul jasqa qaray azayadı ». ((Penfield W., Roberts L. Sóylew hám mıy mexanizmleri.- L.: Medicina, 1964.- S. 217.).

Ekenin aytıw kerek, úyreniwdi júdá erte baslaw tez tildi ózlestiriwge járdem bermeydi. Shet tildi tórt jasında oqıtıwdı baslaw maqsetke muwapıq emesligin eksperimental tastıyıqlaw, kitap avtorınıń sózlerine kóre, Z. Ya. Eki gruppa balalarınıń tálim degi tabısların salıstırıwlaǵan Futerman, olardan biri tórt jasında, ekinshisi bes jasında oqıwdı basladı. Tórt jaslı balalar mekteptiń birinshi jılında tekǵana besli balalardan orqada qalıwdı, bálki ekinshi jılda birinshi bes jaslı balalarǵa qaraǵanda astelew ósip barıwdı, bul bolsa oqıtıwshına " " birpara unamsız shet tilin erte úyreniw keyingi oqıw stulǵa tásiri. Klasslardı baslaw ushın maqul túsetuǵın jas Z. Ya. Futerman beshni sanaydi; Tap sol juwmaq onıń ámeliy tájiriybesinen kelip shıǵadı hám E. I. Negnevitskaya. Úsh jasqa kelsek, úyreniwde tabıs haqqında sóylewdiń hájeti joq. Bul jasda bala óz ana grammatik sóylewin endi ózlestira baslaydı hám dialogik sóylew ele baslanǵısh basqıshında. Sóz baylıǵı kishi, dıqqat tarqaq, bul jas daǵı bala ele oqıw hám jámáátlik oyın iskerligine tayın emes. Bul jasda bala tek ata-anası menen tikkeley baylanısda bolǵan halda neni bolıp tabıladı úyrenedi.

E. A. Arkin bes jastı hár qanday tálim iskerligi baslanıwı ushın eń maqul túsetuǵın (fiziologikalıq hám psixologiyalıq tárepten) dep ajratadı. Bul jasda bala kóbirek yamasa azraq waqıt dawamında dıqqattı jıynawǵa ılayıq, ol maqsetke muwapıq iskerlik qábiletin rawajlantıradı, onıń kommunikativ mútajliklerin qandırıw ushın etarli sóz baylıǵı hám sóylew modelleri rezervin iyeleydi. Bes jaslı balalarda kúlkili sezim payda boladı, rolli oyınlar rawajlanǵan, quramalı. Shubhasız, tildi sanalı túrde iyelew ushın zárúrli shártler, qaǵıyda jol menende, bes jasqa kelip jaratıladı.
Ata-analardıń perzentleriniń erte úyreniw qábiletine bolǵan isenimi, kóbinese bala menen islewde nátiyjesiz boladı. Ongsiz túrde, óz-ózinen payda bolatuǵın assimilyatsiya tek balanıń lingvistik ortalıqta turaqlı bolıwı sharayatında júz boladı. Ol áne sol tárzde ana tilin úyrenedi. Tap sol zat eki tilli tillerde de júz boladı - eki tilli ortalıqta ósip-ulg'aygan balalar. Mısalı, shańaraq bir tilde, balalar bog'chasida, kóshede - basqa tilde soylesgende. Bunnan tısqarı, ata-analardan biri balası menen bir tilde, ekinshisi basqası menen baylanıs etetuǵın jaǵdaylar bolıwı múmkin. Parallel túrde bir neshe tillerdi oqıtıw sırt el tilinde bala menen kóp saatlıq kúndelik baylanısti óz ishine aladı.
Bunnan tısqarı, barlıq balalar da eriksiz yadlaw sharayatında tabıslı oqıw múmkinshiligine iye emesler. M. K. dıń izertlewleri Kabardov eki túrdegi studentlerdiń bar ekenligin ashıp berdi: kommunikativ hám kommunikativ bolmaǵan. Eger birinshi túrge tiyisliler qálegen hám eriksiz yadlawda birdey dárejede tabısqa erisken bolsalar, ekinshisine tiyisli bolǵanlar (jasından qaramastan, 30 protsentti quraydı ), olar qálegen yadlaw hám awızsha sóylewdi vizual túrde kúsheytiwge jóneltirilgen táǵdirdagina nátiyjeli iskerlikke ılayıq. material. Bul sonı ańlatadıki, eliklew, bilimlerdi qálegen túrde iyelew jolına kirip, biz avtomatikalıq túrde balalardıń 30 payızın shet tilin tabıslı ózlestira almaydıganlar qatarına kiritemiz. Biraq bul ádalatsız : tap sol balalar, eger olar bilimlerdi sanalı túrde iyelew sharayatına túsip qalsalar, kommunikativ tipdagi wákillerden kem bolmaǵan tabısqa erisiwleri múmkin.
Sol sebepli mektepge shekem jasda shet tilin úyreniw, ol qanshellilik oynaqı hám sırtqı tárepden óz-ózinen payda bolıwınan qaramastan, oqıw processinde ámelge asırılıwı kerek. Buǵan balalar fizikalıq hám psixologiyalıq tárepten tayın bolıwları kerek.jáne bul tayınlıq, qaǵıyda jol menende, bes jılǵa tuwrı keledi.
Balanıń tilge qábiletin esapqa alıw da birdey dárejede zárúrli bolıp tabıladı. Bul tarawda ayriqsha qábiletler barma hám eger sonday bolsa, olar basqa jeke ayrıqshalıqlar menen qanday baylanıslı hám olardı ońlaw múmkinbe? Muzıkalıq yamasa kórkem ádebiyatqa baylanıslı uqıp haqqında gápirganimiz sıyaqlı lingvistik iqtidor haqqında sóylew múmkinbe?
M. M. Golerner hám G. v. Eiger lingvistik qábiletlerdiń tómendegi strukturalıq bólimlerin ajıratıp turadı :
• Aytılıw etilgen awızsha yad ;
• Funktsional hám lingvistik ulıwmalasqanlardıń qáliplesiw tezligi hám qolaylıǵı ;
• Fonetikalıq, leksik, grammatik hám stilistik dárejedegi imitatsion sóylew qábiletleri;
• Bir tilden ekinshisine ótiw processinde ob'ektiv dúnya ob'ektlerine jańa psixolingvistik qarawdı demde ózlestiriw qábileti;
• Awızsha materialdı rásmiylestiriw qábileti.
Biraq, A. A. Leontiev bul gapni sın pikir etedi hám " til qábiletleri" joqlıǵın aytıp otedi.
" " Ulıwma alǵanda, tildi biliw qábileti... kóplegen strukturalıq bólimlerden shólkemlesken, kóbinese ayriqsha bolmaǵan, qánigeliklestirilmegen " ", dep esaplaydı alım. Bunday ayriqsha bolmaǵan qábiletlerge A. A. Leont'ev nerv sistemasınıń ulıwma túrin, minez-qulıqın, xarakterin, intellektual processler processinde individual ayırmashılıqlardı (yad, pikirlew, aqıl, oyda sawlelendiriw), sonıń menen birge, baylanıs menen baylanıslı individual individual ayrıqshalıqlardı belgileydi.
I. L. Sholpo A. A. dıń pikirine tolıq qosıladı. Leontyev, " " balanıń qábiletine " tábiyaat" dep atalǵan sheklewler joq " dep aytıp otedi.
Biraq, I. L. Sholpo, tilge tiyisli birpara qábiletler haqqında sóylew ele da múmkin dep esaplaydı, sol sebepli ol shet tillerin úyreniw salasında insannıń úlken yamasa kishi uqıpı tuwrısında húkim shıǵaratuǵın tómendegi tiykarǵı parametrlerdi anıqlaydı :
• Sóylewdiń fonetikalıq, ritmik hám intonatsion táreplerine bayqaǵıshlıǵın ańlatıwshı awızsha esitiw;
• Sózlik yadı, bul sizge sóz baylıǵın demde toltırıwǵa, jańa sırtqı kórinisler hám grammatik strukturalardı ózlestiriwge, passiv sózlikten sózlerdi aktivge aylandırıwǵa múmkinshilik beredi;
• Sóz jáne onıń formasın bir-birine bólew, basqa tiller menen parallellik jaratıw, bólek sóz jasaytuǵın qosımshalar hám qosımshalar mánisin sezim qılıw, sinonimik qatardan kerekli sózdi tańlawda mánis sayaların anıqlawǵa múmkinshilik beretuǵın leksik qábilet., hám basqalar.;
• Hár qıylı elementlerden uyqas pútinlikti jaratıw, grammatik strukturalardıń ulıwmalıǵın sezim qılıw, grammatik yadronı ajıratıw, gapda sózlerdi qáliplestiriw hám uyqaslastırıw jolların anıqlawǵa múmkinshilik beretuǵın grammatik (konstruktiv) qábilet;
• Sózdi sub'ektiv bahalaw, " did" sezimin, berilgen tildiń ayriqshalıǵın, onıń gózzallıǵın óz ishine alǵan tildi sezimiy-metaforaiy aqıl etiw, sóz hám túsinik ortasındaǵı baylanıslılıqtı támiyinlew, awızsha abstrakciyanı turmıs menen toltırıw.;
• Tildi onıń stilistik qatlamları arasındaǵı farqni hám sol kózqarastan ayriqsha sóylewiy jaǵdaynı bahalaw múmkinshiligin názerde tutatuǵın funktsional hám stilistik in'ikos.
Balada oqıw qálewi, túrli mámleketlerdiń turmısı hám mádeniyatı, qızıǵıwshılıǵı, baylanısde túrli jaǵdaylarǵa ańsatǵana iykemlesiw qábileti bar ekenligi júdá zárúrli bolıp tabıladı.

5-6 jaslı balalar tildi de jaqsı yadta, da sezimiy aqıl etediler. Tildiń dawısı bala ushın bólek qızıǵıwshılıq oyatadı hám kóplegen dawıslar hátte ayriqsha birlespelerge iye. E. I. dıń tájiriybeleri Negnevitskaya hám A. M. Mısalı, Shaxnarovich dawıstı kórsetip beredi balalar sanasında kishi bir zat menen baylanıslı, ammo - úlken menen. Kitning ne ekenligin bilmegen bir gruppa balalardan : " Qay-qaysısı kóbirek - kitmi yamasa pıshıqpa? " Degen sorawǵa juwap beriwdi sorawdı. Balalardıń kópshiligi pıshıq úlkenlew dep juwap beriwdi. Tap sonday nátiyje eksperiment tárepinen de kórsetildi, onıń dawamında hár túrlı ólshem degi aǵash figuralarni eki gruppaǵa - " bim" hám " bom" ga bolıw usınıs etildi. Barlıq balalar kishi nomerlerdi " bim", úlkenlerin bolsa " bom" dep atawdı.

" " Ob'ekt... hám sóz... ortasındaǵı baylanıslılıq, balanıń sózdiń materiallıq qabıǵı hám material ortasında gúzetetuǵın uqsaslıǵına, zatlardıń bayqaǵısh túrde qabıl etiletuǵın qásiyetlerine tiykarlanadı... Sol sebepli, balada sóylew, bunday sanlı onomatopoeic hám metaforaiy, dawıslı -vizual sózler ámeldegi " Negnevitskaya hám A. M. Shaxnarovich.
Social hám unamlı munasábetlerge kelsek, mektepge shekem jas daǵı balalar tiykarınan komplekslerden juda hám psixologiyalıq tosıqlarǵa iye emesler.
Insan rawajlanıwı - bul basqarılatuǵın hám qadaǵalawsız, sırtqı hám ishki faktorlar tásirinde júzege keletuǵın shaxstı qáliplestiriw hám qáliplestiriwdiń quramalı hám kóp qırlı procesi. Balanıń rawajlanıwı násillik hám arttırılǵan ayrıqshalıqlardıń hár qıylı sapa hám muǵdarlıq ózgerislerin óz ishine alǵan fiziologikalıq, intellektual hám etikalıq ósiw procesin názerde tutadı. Ekenin aytıw kerek, rawajlanıw procesi hár qıylı stsenariylerge muwapıq hám hár túrlı tezlikte dawam etiwi múmkin.