Azərbaycan torpaqları içərisində ikinci bir
erməni. dövlətinin yaranmasma imkan vennə-
yəcəyik.
Bu kiçik kitabı diqqətinizə çatdıraraq bir
daha vurğulamaq istərdik ki, Qarabağm Aran
və Dağlıq hissələri vahid regiondur və onlarm
bir-birindən ayrı mövcudluğu sadəcə olaraq
mümkün deyil. Biz də bunları deməyə çalış-
mışıq.
M üəllif
6
1. Dağlıq Qarabağ - coğrafi məkan kimi
Tarixi Azərbaycan torpaqlannm mərkəzin-
də yerləşən Dağlıq Qarabağı ermənilər 1988-ci
ildən sonra “Artsax”olaraq adlandırmağa baş-
lamışlar. “Artsax” sözünün özü bu bölgənin
ennənilərə məxsusluğunu qətiyyən bildiraıir,
əksinə bu kəlmənin etimologiyası türklərin da-
ha qədimdən burada məskunlaşdığı aydmlaşdı-
nr. Artsax Azərbaycanın vaxtilə Albaniya ad-
lanan dövlətinin bir hissəsi idi və mərhum
ermənişünas alira professor Mirəli Seyidöv
hələ 70-80-ci illərdə yazdığı əsərlərdə, “Art-
sax” toponiminin türklərə məxsusluğunu sübut
etmişdi. Onun “Qarabağ Arsaq, Arşaq toponı-
minin etimologiyası haqqmda qeydlər” məqa-
ləsində göstəmaişdi ki, arsaq (arşak) türkcə “sak
kişisi”, başqa anlamda “igid, qəhrəman” de-
məkdir. Arsak (Ərsək) sözündən saysız hesab-
sız yer-yurd adlan yaranmışdır. (Ərtoğrul, Ərdə-
han, Əraz, Ərak, Ərəş). Artsax sözünün birinci
hissəsinin “ar” (ər) türk tərkibi heç bir tədqi-
qatçıda şübhə doğurmadığından onun məxsus-
luğundan da qeyri-müəyyən formada danışmaq
ən azı elmilikdən uzaq bir işdir və dediyimiz
kimi Dağlıq Qarabağm Artsax adlandmlması-
7
nm özü bu bölgənin ermənilərə məxsusluğunu
bildirməz. Prof. M.Seyidov yazır ki, “... ö u ad
Qarabağ və onunla eyni vaxtda, ola bilsin qa-
baqlar da işlənən Arsaq (Artsax) adıdır. Necə
olmuş ki, Qarabağın iki adı yaranmışdır?
Bizcə, Arsaq daha əskidir. Iləmin qəbilə Azər-
baycan xalqmın soykökündə duran başqa qəbi-
lələrlə qaynayıb - qarışdıqca qəbiləbirləşməsi
müstəqilliyini itirmiş və yer, ərazi adı kimi
arxa plana çəkilmiş, “Qarabağ” sözü ön plana
çıxmışdır. Arsaq (Artsax) və Varsaq / Vartsax
qəbilə adımn izahı Azərbaycan tarixi ilə bağlı
bir sıra qaranhq, az öyrənilmiş məsələlərin
işıqlandınlmasına, soykökün qaynaqlarımn ay-
dmlaşmasma imkan verir. Arsaq yer adını ay-
dmlaşdırmazdan öncə, lap qısa da olsa, Qara-
bağ adı haqqında fikrimizi söyləyək. “Qara”
və “bağ” tərkiblərindən yaranmış “Qarabağ”m
birinci hissəsinin “rəng”, “pis”, “qayğılı”, “bəd-
bəxt”, “şimal”, eləcə də başçı, böyük, güclü
anlamı vardır. Azərbaycanm bir sıra yerlərində
böyük qardaşa da qara deyirlər. “Qarabağ”
adının ikinci tərkibı “bağ“m “bağ (ip)”, “dü-
yün”, “bağ (bağ - bağat)”, “soybirləşməsi
silsiləsi”, “xalqın bır hissəsi” və b. anlamları
daha çox yayılmışdır. Deməli, Qarabağ - güc-
lü, böyük soybirləşməsinin, xalqın başçısı, böl-
güsü deməkdir. Görünür ki, burada azərbay-
canlılann ulu babalarmm güclü, böyiik bölgü-
sü məskən salmışdır. Araşdınna aydınlaşdınr
ki, doğrudan da bu torpaqlarda vaxtilə Orta
Asiyadan tutmuş Qafqaza qədər səs salmış
böyük, güclü bir qəbilə birləşməsi - Arsaqlar
yaşamışlar”. “Qarabağ” sözünün isə iki sözün
birləşməsindən ibarət olduğu bəliidir. Bu ifadə
yer adı kimi VII əsrdən işlənməyə başlamışdır.
Qarabağ Qafqaz Albaniyasmdan sonra Ərəb
xilafətinin əsarətini yaşamış IX-X əsrlərdə
Sacilər dövlətinin, X əsrdə Salarilərin, XI-XII
əsrlərdə Şəddadilərin, XII-XIII əsrlərdə Eldə-
gizlərin, XIII-XVI əsrlərdə Hülakulərin, XV-
XVI əsrlərdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu döv-
lətlərinin tərkibində olmuşdur. Azərbaycan
xanlıqlara parçalanarkən Qarabağ bəylərbəy-
liyi ərazisində Qarabağ xanlığı və Gəncə xan-
lığı yaranmışdı.
17
mahala bölünmüş Qarabağ xanhğımn
ərazisi şərqdən Kür-Araz çayları qovşağı, cə-
nubdan Araz çayı, qərbdən Qarabağ dağlan
adianan Köşbek, Salvartı, Ərikli dağlan ilə
Göyçə gölünə qədər uzanmış, şimaldan Kür
çayı ilə sərhədi vardı.
8
9
Ermənilərin Qarabağa gəlişi XIX əsrin əv-
vəllərinə təsadüf edir. Rusiya Qafqazı əldə
etmək planlannı həyata keçirməyə başlayarkən
ilk olaraq Qarabağa sahibləndilər. Qarabağ
xanı İbrahim xanla rus qoşunlannın koman-
danı R.D.Sisianov arasmda Kürəkçayda bağ-
ladıqları müqavilə Qarabağın işğal fərmam
oldu və tarixi saxtalaşdırmağa cəhd edən ermə-
nilərə bu ən yaxşı cavabdır ki, Qarabağ məhz
türk-müsəlman ölkəsi kimi Rusiyaya birləşdi-
rildi. Amma Çar Rusiyası bu bölgəni daim
əldə saxlamaq üçün müəyyən planlar cızırdı və
Azərbaycanın digər əraziləri də işğal olunar-
kən onu əbədi rus torpağı etmək ideyası ortaya
çıxırdı. Bölgəni əldə saxlamağm məqbul yol-
lanndan biri buraya erməni əhalini köçürmək
idi. 1828-ci ildə Rusiya-İran arasında bağlanan
“Türkmənçay” müqaviləsindən sonra erməni-
lərin köçürülməsi kütləvi xarakter aldı. 1829-
cu ildə Ədimə müqaviləsindən sonra isə Os-
manlı ərazilərindən erməniləri Qarabağ və İrə-
van xanlığmm ərazilərinə köçürməyə başladı-
lar. Təkcə bu müqaviləyə əsasən, 84 min er-
məni Qarabağ və digər ətraf ərazilərə köçürül-
dü. 1978-ci ildə ermənilər Dağlıq Qarabağm
Ağdərə (Mardakert) rayonunun Marağa kən-
10
dinə köçürülmələrinin 150 illiyini keçirmiş-
dilər. Orada bir daş abidə də ucaldılmışdı, üzə-
rində “Marağa -150” sözləri həkk olunmuşdu.
Bu fakt özü də sübut edir ki, Qarabağda ermə-
nilərin məskunlaşma tarixi vur-tut 150 il idi.
Qarabağm erməniləşməsi bir rus planı olmuş-
dur. Bunu tarixi sənədlər də sübut edir. 1783-cü
ilin 19 maymda knyaz A Ptyomkinin II Yeka-
terinaya yazdığı məktubun özü də yaxşı bir
mənbədir. Həmin məktubda knyaz çariçanı eh-
tiyatlandırır və “Qarabağı ermənilərin idarəsi-
nə verməklə Asiyada xristian bir dövlət qur-
mağın” faydalı olacağmdan bəhs etmişdi. 1828-
ci ildən sonra kütləvi erməni köçü Rusiyamn
hələ daha əw əl müəyyən olunmuş hərbi doktri-
nasının tərkib hissəsi idi və 1828-1830-cu illər
arasında, cəmi 2 ildə qeyri-rəsmi olaraq 200
mindən çox erməni köçürülüb yerləşdirilmişdi.
Bütün bu köçürmələrə baxmayaraq, yenə də
onlar bölgədə çoxluq təşkil etmirdilər. Burada
əhalinin faiz nisbəti belə idi: 64,4% müsəl-
man-türk, 34,8% erməni. Qarabağda o zaman
yerli xristianlar da yaşayırdılar. Ermənilər bu
əhalini, yəni albanları öz içərilərində zaman-
zaman əridib yox etdilər. İndi də burada qri-
qorianlaşmış və erməniləşmiş albanlar yaşa-
11
Dostları ilə paylaş: |