22
seçkilər keçirilmiĢ, donanma ko mandanı devrilmiĢdi. Xəzər hərbi donanmasında hakimiyyət gəmi ko mitəsinə
keçmiĢdi. Matroslar martın 8 (21)-də əsgər deputatları sovetinə daxil o lmuĢdu. O, martın 29-da (aprelin 10-da) Bakı
qarnizonu hərbi deputatlar sovetində zabitlər soveti ilə b irləĢmiĢdi. May ın 10-da (23-də) isə hərbi deputatlar soveti fəhlə
deputatları soveti ilə birləĢmiĢdi. Xəzər hərb i donanmasında rəhbərlik "Sentrokaspi"nin əlinə keçmiĢdi. Xəzər hərbi
donanmasında bolĢeviklər az id i, lakin Rusiya Sosial-Demo krat Fəhlə (bolĢeviklər) Partiyası Bakı Ko mitəsi burada iĢ
aparırdı. Ko mitə Oktyabr çevriliĢindən (1917) sonra, oktyabrın 27-də (noyabrın 9-da) hakimiyyətin sovetlərə keç məsini
tələb et miĢdi. Xəzə r hərbi donanmasının noyabrın 6 (19)-da keç irilən birinci qurultayı hakimiyyətin Bakı Sovetinə
verilməsini təklif et miĢdi. 1918 ilin yanvar-iyulunda P.M .Pendyurin, iyul-avqustunda V.F.Polu xin donanma ko missarı
olmuĢdu. 1918 ilin yazında donanmada matrosların xeyli hissəsi tərxis edilmiĢ, antisovet əhvali-ruhiyyə güclənmiĢdi. Lakin
S.ġaumyan baĢda olmaqla, Bakı Soveti gəmi ko mitələrinin tərkibini sovet hakimiyyəti tərəfdarları hesabına yeniləĢdirmiĢdi.
Xəzər hərbi donanmasının matrosları 1918 ilin martında azərbaycanlılara qarĢı soyqırımında Qırmızı qvardiya hiss ələri ilə
birgə iĢtirak etmiĢ, Ġsmailiyyə binası donanmanın gəmilərindən artilleriya atəĢinə tutulmuĢdu. Ba kı Soveti aprelin əvvəlində
"Sentrokaspi"nin eser rəhbərliyin i uzaqlaĢdırmağa nail olmuĢdu. Bakı Xalq Ko missarları Sovetinin süqutundan (1918, 31
iyul) sonra Xəzər hərbi donanmasının gəmilərini "Sentrokaspi diktaturası" və Bakıya gəlmiĢ ingilislər ələ keçirmiĢdi. Bakı
azad olunduqdan sonra Xəzə r hərb i donanması Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinə tabe edilmiĢdi. Çingiz Ġldırım baĢda
olmaqla, bolĢeviklər donanmada milli Hö ku mət əleyhinə iĢ aparmıĢlar. Donanma A zərbaycanda sovet hakimiyyətinin
qurulmasında iĢtirak etmiĢ, 1920 il aprelin 27-də Bakı reydinə daxil olaraq, Höku mət və Parlament binaların ı niĢana
almıĢdı. H.Sultanovun hakimiyyətin bolĢeviklərə təhvil verilməsi haqqında ultimatu mu ilə yanaĢı, Ç.Ġldırım da Parlamentə
ultimatu m göndərmiĢdi. Bo lĢeviklər ha kimiyyəti ə lə a ldıqdan sonra Ç.Ġld ırım hərb i dəniz iĢləri ko missarı təyin olun muĢdu.
Əd.: Katib li M., Çingiz Ġldırım, B., 1964; Восенные моряки в борьбе за власть Советов в Азербаиджане и
Прикаспии. Сборник дакументов, Б., 1971.
XƏZƏR ĠS TEHLAK CƏMĠYYƏTLƏRĠ ĠTTĠFAQI -istehlak kooperasiyasının rəhbər təĢkilat və təsərrüfat
mə rkə zi. Ba x Azərhaycan İstehlak Cəmiyyətləri İttifaqı.
XĠDMƏTĠ CĠNAYƏTLƏRĠN VƏ VƏZĠFƏDƏN S UĠ-ĠSTĠFADƏNĠN TƏHQĠQĠ ÜZRƏ XÜS US Ġ TƏFTĠġ -
ĠSTĠNTAQ KOMĠSS ĠYASI HAQQINDA QANUN -Azərbaycan Parlamentinin 1919 il 27 iyul tarixli iclasında qəbul
edilmiĢdir. Altı bənddən ibarət idi. Qanuna əsasən, xüsusi təftiĢ-istintaq komissiyası mü xtəlif idarələrdə xidməti cinayətlərin
və vəzifədən sui-istifadə halların ın təhqiqi üçün yaradılmıĢdı. Ko missiyanın tərkibinə ədliyyə nazirin in təqdimat ı ilə
Höku mətin təyin etdiyi sədr və səkkiz nəfər ü zv daxil idi. Ko missiyaya bütün Hökumət idarələrindən və Ģəxslərdən zəruri
mə lu matla r və sənədlər tələb etmə k, vəzifəli və qeyri-rəsmi Ģəxslə rə qarĢı cinayət iĢi qaldırmaq, ayrı-ayrı təhqiqatları
məh kə mə orqanla rına vermək, bütün dövlət idarələrindən kömə k göstərilməsini tələb etmə k və s. hüquqlar verilmiĢdi.
XĠROMANOV Zəkəriyyə Əbdülhəmid oğlu (22.11.1899, Dağıstan - ?) - A zərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti Parlamentinin xüsusi qərarına (bax Xaricə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı
tələbələr haqqında qərar) əsasən, dövlət hesabına ali təhsil almaq üçün xaricə gondərilmiĢ
tələbələrdən biri. Te mirxan-ġura realn ı məktəbin i bit irmiĢdi (1918). Parla mentin də 1919 il
sentyabr tarixli qərarına əsasən, təhsilini e lektrote xn ika sahəsində davam etdirmə k üçün
ġtutqart (Almaniya) Ġnstitutuna göndərilmiĢdi. A zərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra
xaricdə dövlət hesabına təhsil a lan a zərbaycanlı tə ləbələrin və ziyyətin i öyrənən Azərbaycanlı
Tələbələr İttifaqının 1923-25 illər üçün məlu mat ında onun təhsilin in bit məsinə il yarım qa ldığı
göstərilird i.
Sonrakı
taleyi
haqqında
məlu mat
aĢkar
olun mamıĢdır.
XĠYABANĠ ġey x Məhəmməd Hacı Əbdülhəmid oğlu (1879/80, Təb riz Ģ. yaxınlığındakı Xamnə qəs. - 14.9.1920,
Təbriz) - A zərbaycan milli istiqla l hərəkat ımn görkə mli xad imlərindən biri. A zərbaycanın cənubunda Ģahlıq re jiminə
qarĢı milli azadlıq hərəkatına baĢçılıq etmiĢdir. Ġlk təhsilini Xamnədə almıĢ, Petrovsk-Porta (indiki Mahaçqala) gələrək,
ticarət iĢlərində atasına kömə k et miĢdir. Təbrizə qayıtdıqdan sonra ruhani təhsili almıĢ, müctəhid
dərəcəsinə çatmıĢdı. Rus və fransız d illərini öyrən miĢdi. Təbrizdə ki Talib iyyə mədrəsəsində
astronomiyadan dərs demiĢdir. 1905-11 illər Ġran inqilabı dövründə siyasi həyata qədəm qoymuĢ,
inqilab ın fəal iĢtirakçılarından olmuĢdur. 1908-09 illərdə Təbrizin Xiyaban məhəlləsində səngər
döyüĢlərində mücadilə apardığı üçün Xiyabani adını qazan mıĢdır. A zərbaycan milli əncümən inin və
Ġran məclisinin (2-ci çağırıĢ; 1909-11) deputatı olmuĢdur. 1909 ildə təĢkil ed ilən Ġran Demo krat
Firqəsinə (ĠDF) da xil o lmuĢ, Ġran inqilab ının məğlubiyyətindən sonra ölkəni tərk edərək, Petrovsk-
Port, Bakı, Tiflis Ģəhərlərinə getmiĢdir. 1914 ildə Təbrizə qayıdaraq, ədəbi-fəlsəfı dərnək yaratmıĢ
və ondan gizli siyasi fəaliyyət üçün istifadə etmiĢdir. 1917 il Rusiya inqilabla rın ı rəğbətlə qarĢılayan
ġey x Məhəmməd Xiyabaninin baĢçılıq etd iyi ĠDF A zərbaycan əyalət ko mitəsi açıq fəaliyyətə baĢ-
lamıĢdır. 1917 il aprelin 9-dan partiyanın Azərbaycan əyalət komitəsinin orqanı kimi "Təcəddüd" ("YeniləĢ mə") qəzeti
nəĢr edilirdi. Xiyabaninin ilk məqalə ləri burada dərc