26
qəzasının tarixi ad ların ı ö zünə qaytarmıĢdı. Payta xt Bakıya köçürülənədək Xoyski Höku məti bir sıra digər nıühü m
tədbirlər də həyata keçirmiĢdir.
Sözun əsl mənasında, Azərbaycanın "olum, ya ölü m" məsələsinin həll cdildiy i olduqca ağır və mü rəkkəb olan o
dövrdə ölkəyə rəhbərlik etmək son dərəcə çətin bir iĢ idi. Fətəli xan Xoyski Höku mətinin o dövrdəki fəaliyyəti haqqında
Üzeyir bəy Hacıbəyli yazırdı: "Yeni vücuda gəlmiş Azərbaycan hökumətinin birinci rəisi-vüzərası olmaqla Azərbaycan
tarixində mühüm mövqe tutmuş Fətəli xan həzrətləri bu yeni dövlətin vəziyyətini taxta paralarından əmələ gəlmiş bir
gəmiyə bənzədir k i, bu kimi fırtınalı bir gündə dərya üzərində hər saat, hər an dağa-daşa çırpılıb dağıla bilmək təhiük əsi
qarşısında qalmış, bütün ümidini gəmiçinin istedad və məharətinə bağlamışdır ...Bu zəi fgəmini bu fırtınalı gündə bu dağın,
bu daşın arasından salamat keçirmək və sahili-nicata çıxarmaq kimi çətinliyi Fətəli Xan həzrətləri öz boynuna götürməyi
qəbul etdi və gəmisini k əmali-ehtiyat və ehtimal ilə sahili-nicata çtxarmaqda, fırtına sak it olana qədər dağa və daşa
vurmayıb bunların arasından keçirməkdə böyiik ustalıq və məharət göstərdi".
1918 il sentyabrın 15-də Bakı türk və Azərbaycan hərbi qüvvələrindən ibarət Qafqaz Ġslam Ordusu tərəfındən azad
olundu, sentyabrın 17-də isə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti Bakıya köçdü. Bakının daĢnaklardan, eser-
menĢevik qüvvələrindən ibarət olan və ingilislərə arxalanan mürtəce "Sentrokaspi diktarurası"nın ağalığ mdan qurtulması ilə
əlaqədar olaraq alovlu n itq söyləyən Fətəli xan Xoyski baĢ vermiĢ hadisələri q iy mətləndirərək deyird i: "Bizim də yaşamaq,
azad yaşamaq haqqımız var. Nə zirehli maşın, hidroplan, k anonerk a, tikanlı məftil, mina və digər texnik i qurğular, nə
ingilislər və onların əlaltıları, nə də ümumiyyətlə hər hansı bir qüvvə tarixin təbii gedişini dayandıra bildi, onların
əlliminlik orduya və texnikaya malik olmasına baxmayaraq, kiçik qüvvənin həmləsinə tab gətirməyib Bakını tərk etmələri
öz rifahı və səadətini başqasının fəlakəti və bədbəxtliyi üzərində qurmağa çalışanlar üçün ibrət dərsi olmalıdır".
Bakıya köçdükdən sonra Xoyski Höku məti həm ictimai-siyasi, həm də təsərrüfat və mədəni quruculuq sahəsində
daha mühüm tədbirlər həyata keçirməyə baĢladı. Hö ku mət Məclisi-Məbusanın (parlamentin) çağ ırılması iĢinin təĢkili üçün
ko missiya yaratdı, daha sonra bu iĢ fəaliyyətini yenidən bərpa etmiĢ Azərbaycan Milli ġu rasına həvalə edildi. 1918 il
noyabrın 9-da Xoyskin in məru zəsi əsasında Höku mət Azərbaycanın üçrəngli bayrağını təsdiqlədi. Noyabrın 19-da Milli
ġura Azərbaycan Parlamentinin yaradılması haqqında Höku mətin qanun layihəsini bəyəndi.
Azərbaycan Parlamentinin ilk iclası 1918 il dekabrın 7-də açıldı. Xoyski ço x mü rəkkəb tarixi Ģəraitdə Höku mət in
fəaliyyəti barədə Parla mentə hesabat verdi: "...Bu altı ay müddətində k i hök umət idarə eyləmişdir, siz görürsünüz