____________________________________________________________ On söz
misal olaraq, qədim Platon və platonçuları, müasir Qərb filosoflarım,
məsihiyyət alimlərinin irfanmı göstərmək olar. Şərq irfanma da
Platonun "İşraq" məktəbinin davamçısı Sührəver- dminin irfanmı,
Aristotelin "Məşşa" məktəbinin davamçıları Farabi, İbn Sina,
Nəsirəddin Tusini, bu məktəblərin hər biri əsl İslam irfanmdan bir
çeşmə olsa da, nəhayət, İslam irfanım ən gözəl tərənnüm edən
Sədrül-mütəəllihin
Şirazinin
(Molla
Səd-
ra)
verdiyi
"Hikmdti-Mütəaliyyə" irfanmı göstərmək olar. Hətta kökü qədim Çin
filosofu Konfutsiyə qayıdan, müasir Çm döyüşünün "Kunq-Fu"
məktəbinin irfam da vardır. Məlumdur ki, İslam alimlərinin göstərdiyi
yollar Qərbin, yaxud məsihi alimlərirıin göstərdiyi yollardan daha
dolğundur. Çünki hər bir məktəb hansısa bir əsasa söykənir. Məsələn:
Dekartm, Kan- tm öz fəlsəfəsi, irfam olsa da, onlar da məsihiyyətə
sığmdıqla- rmı etiraf edirlər. Təbiidir ki, İslam fəlsəfəsi və irfam da
İslamdan qaynaqlanmışdır. Bir az da ümumiləşdirsək, deyə bilərik ki,
dünyada iki fəlsəfə, iki irfan vardır; ilahi və materialist. Yəni, hətta hər
bir fəlsəfi məktəb öz nəzəriyyəsini ya ilahiyyata, ya da materializmə
söykənərək verir. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, fəlsəfə, yaxud irfan
dinin dediyini deyir. Xeyr, əsla belə deyil. Başqa fəlsəfələri deyə
bilməsək də, İslam fəlsəfəsi haq- qmda tamamilə deyə büirik ki, İslam
filosofları İslam dininin həqiqətlərini tamamüə əqli, məntiqi formada
verir. Yəni heç də İslam filosofları dinin dediyini sadə şəkildə götürüb
qəbul etmirlər. Onlar, məsələn, İslam dininin əsas prinsiplərindən biri
olan “Mdad" (ölümdən somakı həyat) mövzusunu tam əqli dəlillərlə
isbat edirlər, yaxud digərlərinin də istifadə etdiyi məntiq
qanunlarmdan istifadə edərək ruhun mücərrədliyini göstərə bilirlər.
Bu da dini, imanla qəbul etməkdən fərqlənir. Bu zaman biz dini
həqiqətləri ağılla qəbul etmiş oluruq.
Deməli, fəlsəfə və irfan müxtəlif məktəblərə bölünür. Bu məktəblərin
hər biri də insam müəyyən mərtəbələrə çatdırır.
19
Məntiq ____________________________________________________________
Əlbəttə, bunlardan bəziləri, hətta yalan və xəyalidir. O cümlədən,
təbiidir ki, İslam fəlsəfə və irfanlarmda da bir-birlərinə nəzərən
çatışmazirqlar vardrr.
Bizim isə məqsədimiz ən kamil İslam fəlsəfəsi və irfamdır. İslam
irfanınr, əsasən, dörd məktəbə ayırırlar; "Quran (yaxud Kdlam)",
"İşraq", "Mdşşa" və "Hikmdti-Mütdaliyyd". Tarix boyu bu məktəblər
biri-biri ilə əqli mübarizə aparmışdır. Nəhayət, sonda, 1572-1640-cı
illərdə yaşayıb yaratmış İslamm dünya şöhrətli dahi filosofu
Sədrül-mütəəllihm Şirazi (Molla Sədra) özünün "Hikməti-Mütəaliyyə"
və digər fəlsəfi, irfani əsərlərində qədim filosof və ariflərin dediklərini
əhatə edən, son dərəcədə dəqiq, əqli şəkildə Quranla birləşdirdi. O,
bütün İslam filosof və ariflərinin çatdığı həqiqətləri, hətta qədim
Yunan filo- soflarmdan Pifaqorun, Platonun, Aristotelin dediklərini
məntiqi, fəlsəfi qaydalara əsaslanaraq isbat etdi. Mtn illərdən bəri
peyğəmbərlərdən (ə) qalmış hikmətlərin, filosoflarm əsərlərindəki tam,
natamam ifadələrini özünə məxsus şəkildə isbata yetirdi. Onun
fəlsəfəsi, irfam, ilk dəfə onun məktəbini bir az da geniş şəkildə
canlandıran Hadi Səbzivari, daha sonra da keçən əsrin möcüzəsi
Əllamə Təbatəbai Təbrizi (Qurarun "əl-Mizan" təfsirinin müəUifi)
vasitəsi ilə özünün kuliminasiya nöqtəsinə çatdı.
Dediyimiz kimi, İslamda da fəlsəfə və irfan məktəbləri bir-
birindən fərqlənir. Məsələn, qədim zamanlarda ariflər irfam əməli
proqramlarla da yaşayırdılar. Amma müasir zamanda, demək olar ki.
Əllamə Təbatəbai vasitəsilə tamamilə əqli formaya düşdü. Nəhayət,
omm bu sahədə kamil mütəxəssis olan Həsənzadə Amuli, Cavadi
Amuli, Misbah Yəzdi və s. kimi tələbələri, irfan üçün son proqramlar
hazırladılar. Onlarm nəzərinə görə, əsasən də bu müasir zamanda son
dərəcə təhlükəli olan irfanla məşğul oLmaq istəyənlər aşağıdakı
mərhələləri keçsələr, müəyyən nəticə ala bilərlər.
20
____________________________________________________________ On söz
İrfan ümumi şəkildə iki hissəyə bölünür: əməli və nəzəri.^ Əməli
irfan praktiki proqramlardan ibarətdir. Bu da əxlaq elmindən sonra
icra olunmalıdır. Yəni bir nəfər irfana başlamazdan öncə, İslamm
təqdim etdiyi əxlaq proqramları əsasmda özünü müəyyən qədər
hazırlamabdır, bundan sonra da ikinci mərhələyə keçməlidir. Əxlaqı
düzəlməmiş bir şəxsin irfanla məşğul olması xəyaldan başqa bir şey
deyil. Amma nəzəri irfana gəldikdə; nəzəri irfana da əməli irfan küni
mütləq, müəyyən elmlərdən sonra başlanmalıdır. Əgər irfana bu
elmlərdən sonra başlanmasa, əməli irfanda olduğu kimi, burada da
nəticə alınmayacaq. Onlarm nəzərincə, əməli irfan insanm qəlbini
həqiqətlərə açdığı kimi, nəzəri irfan da insanm ağbnı əqli həqiqətlərə
tərəf açır. Yəni qəlbin öz irfam, əqlin də öz irfam var və hər biri də
bir-birinə kömək edir. Buna görə də insan əməli irfana keçib kamil
nəticə abnaq üçün, nəzəri irfam öyrənsə, daha yaxşı olar və nəzəri
irfam da öyrənmək üçün mütləq aşağıdakı şəkildə hərəkət edilməlidir:
əvvəlcə məntiq elmi, soma bəzi fəlsəfə kitabları, daha soma Nəsirəddin
Tusi, İbn Sinamn və s. əsərləri oxunmalıdır. Daha sonra
Sədrül-mütəəllihin Şirazinin fəlsəfəsi və nəhayət, Mühyiddin ibn
Ərəbinin (1265- 1240 miladi) nəzəri irfam oxunmalıdır. İbn Ərəbi
Əndəlusda (İspaniyada) doğulmuşdur. O, nəzəri irfanm banisidir.
Əlbəttə, İbn Ərəbidən əvvəl də nəzəri irfan var idi, amma irfan onun
vasitəsi ilə özünün kamil həddinə çatdı. Belə ki, indi də dünyamn şərq
və qərb filosofları tərəfindən öyrənilir. Bunlarla bərabər. Quran elmləri
də öyrənilməlidir, çünki dediyimiz kimi, irfan ya İslam, ya da
qeyri-İslam irfanıdır. Buna görə də həqiqi kamala yetişmək üçün
irfanla məşğul olmaq istəyən şəxs, elə Allahm dediyi yolla hərəkət
etməlidir. Bu yol da yalmz və yalnız Quramn göstərdiyi yoldur.
^Bu haqda kitabın IV hissəsində nisbətən geniş məlumat verilmişdir.
21
Dostları ilə paylaş: |