24
bulunmaktadır. Bunlardan döviz kuru riski, yerel paranın yabancı paralar
karşısındaki değerinin sürekli değişmesinden kaynaklanan belirsizliktir. Bilançoların
gerek aktif gerekse pasif tarafında oluşan döviz mevcutları bu riski taşır. Vadede elde
edilen faiz hadlerinin yatırım dönemi başında beklenen faiz değerlerinden sapma
ihtimali ise faiz riskini meydana getirir. Finans piyasalarında katılımcılar açısından
önem taşıyan son risk türü, nakit girişleri ile çıkışları arasındaki dengenin
kurulamaması
ya
da
bozulması
sebebiyle
ödemelerin
vadesinde
gerçekleştirilememesi riskidir. Bu risk, likidite riski olarak isimlendirilmektedir
96
.
Finansal risklerin tamamen ortadan kaldırılmaları değilse de katlanılabilir
seviyeye getirilmeleri ya da başkalarına devredilmeleri mümkündür. Türev araçlar,
bu amaçla geliştirilen yeni finansal teknikler arasında en önemli yeri almaktadır
97
.
“Türev araç” terimi, bu enstrümanların değerlerinin başka ve daha az karmaşık
varlıkların değerine bağlı olarak değişmesinden kaynaklanır
98
. Örneğin hisse senedi
üzerine kurulan bir opsiyon sözleşmesinde, hisse senedi belirli bir değer taşır. Zira
hisse senedi, bir ortaklıktaki mülkiyet hakkını ifade etmektedir. Oysa sahibine bu
hisse senedini satın alma hakkını veren bir opsiyon, türev araçtır. Opsiyonun değeri,
tamamıyla söz konusu hisse senedinin değerine bağlıdır. Opsiyonun, sahibine bu
hisse senedini otuz gün içinde on dolar karşılığında alma hakkı verdiği bir durumda,
otuz gün sonra senedin değeri on doların altına düşerse opsiyonun değeri kalmaz.
Hak sahibi, opsiyon için ödediği miktar kadar zarar etmiştir. Fiyatın otuz gün içinde
onbeş dolara çıkması halinde ise opsiyonun değeri, hak sahibinin opsiyonu
kullanmakla tasarruf ettiği miktar kadar (beş dolar) olur. Her durumda opsiyonun
96
AKÇAO_ĞLU'>SAMUELSON, 780; AKÇAOĞLU, 7.
97
Yeni finansal teknikler; kişisel bankacılık ürünleri, menkul kıymet piyasaları ve risk yönetimi
ürünleri olarak da isimlendirilen türev araçlardan ibarettir (AKÇAOĞLU, 5).
98
BOOTH, 502; PENEZOĞLU, 5; CHAMBERS, 1; AKÇAOĞLU, 7.
25
değeri, temelindeki başka bir varlığın (örnekte hisse senedinin) değerinden
kaynaklanmaktadır
99
. Benzer şekilde, döviz üzerine yapılan bir future sözleşmesi de
bir türev araçtır ve değeri sözleşmeye temel oluşturan dövizin değerine bağlıdır.
Böyle bir sözleşme, işlem konusu dövizin önceden belirlenmiş olan bir kur üzerinden
vadede teslim edilmesini öngörmektedir. Sözleşmenin temelinde yatan aktif,
dövizdir. Türev aracın konusu ise bu dövizin teslimi vaadidir. Alım satımı yapılan
araç döviz değil, döviz üzerine türetilen teslimat vaadidir
100
.
Türev araçların temelini oluşturan varlıklar
101
hisse senetleri ve döviz
kurlarının yanısıra tahviller, ticari ürünler, faiz oranları ve menkul kıymet borsası
endeksi veya diğer endeksler de olabilir
102
.
1.
Türev Aracın Tanımı
Alman Menkul Kıymet Ticareti Hakkındaki Kanun (WpHG) §2 hükmüne
göre
103
türev araçlar; “fiyatları doğrudan ya da dolaylı olarak menkul kıymetlerin,
para piyasası araçlarının, emtianın ve diğer kıymetli madenlerin borsa ya da piyasa
fiyatına veya döviz fiyatlarına, faiz oranlarına ya da diğer getirilere bağlı olan, kesin
vadeli işlem veya opsiyon işlemi olarak düzenlenen vadeli işlemler”dir
104
.
Türev araç kavramı doktrinde de çeşitli şekillerde tanımlanmıştır. Yapılan
tanımlardan bazılarında, türev araçların iktisadi fonksiyonunun esas alındığı
görülmektedir. Bu yaklaşım türev araçları, “finansal risklerin daha iyi anlaşılmasını,
ölçülmesini ve yönetilmesini, özellikle de döviz kuru ve faiz oranı değişmelerinden
99
BOOTH, 502.
100
AKÇAOĞLU, 7.
101
Türev aracın temelindeki emtia ya da finansal değer “underlying” olarak isimlendirilmektedir
(BOOTH, 502).
102
FLANAGAN, 214; WALDMAN, 1025; HU, 1465.
103
Aynı tanım KWG § 1 (11) hükmünde de yer almaktadır.
104
Finansal araçlarla ilgili olarak kullanılan “vadeli işlem” teriminin sebep olduğu problemler için
bkz. AKÇAOĞLU, 8 vd.
26
kaynaklanan risklere karşı katlanılabilir maliyetlerle korunabilmeyi mümkün kılan
ürünler”
105
şeklinde tanımlamaktadır.
Türev araçların temel özelliği, değerlerinin temel varlık olarak isimlendirilen
başka bir finansal varlığın değerine bağlı olarak değişmesidir. Bu sebeple yapılan
türev araç tanımlarının önemli bir kısmı, bu esasa dayandırılmaktadır. Buna göre
türev araçlar, “değerleri hisse senetlerinin, emtianın ya da diğer varlıkların aktif
olarak ticaretinin yapıldığı piyasalardaki fiyat hareketlerine bağlı olan ve temel
değerin bir parçası ya da yan ürünü olarak nitelendirilebilecek finansal araçlardır”
106
.
Aynı esasa dayalı bir başka tanıma göre türev araç, “değeri mal fiyatlarına, dövize,
faize veya borsa endeksine dayalı finansal bir üründür”
107
.
Türev araçlar, hukuki açıdan, iki taraf arasında kurulan bir sözleşme ile
ortaya çıkmaktadırlar. Bu durumu dikkate alan bir görüş, türev aracı, tarafların böyle
bir sözleşmeden doğan yükümlülüklerine dayanarak tanımlamıştır. Buna göre türev
araç, “taraflardan birine bir varlığı alma ya da satma hakkı veren ya da bu hususta bir
yükümlülük yükleyen bir sözleşmedir”
108
. Türev araçların bir sözleşme oldukları
hususunu içeren bir başka tanıma göre ise “türev araç, değerini kendisine konu edilen
varlığın değerinden alan, finansal risklerin daha iyi anlaşılmasını, ölçülmesini ve
yönetilmesini, fiyat değişmelerinden kaynaklanan risklere karşı katlanılabilir
maliyetlerle korunabilmeyi mümkün kılan, tam iki tarafa borç yükleyen bir
sözleşmedir”
109
.
105
AKÇAOĞLU, 13. Aynı hususu içeren bir başka tanım için bkz. PENEZOĞLU, 5.
106
CUCCIA, 197; CHAMBERS, 1.
107
ERSAN, 1. Aynı yönde başka tanımlar için bkz. ADAMS/RUNKLE, 600; WALDMAN, 1026;
LINDHOLM, 75.
108
HU, 1464.
109
PENEZOĞLU, 5.
Dostları ilə paylaş: |