Az
ər
ba
yc
an
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
ü
zr
ə
D
övlət
K
o
m
it
əs
in
in
Ju
rn
a
lı
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
ƏHMƏD BƏY AĞAOĞLU İSLAM DİNİ HAQQINDA
Miistəqil AĞAYEV,
AMEA-mn Fəlsəfə və Hiiquq
İrıstitutunun aparıcı elmi işçisi,
fəlsəfə iizrə fəlsəfə doktoru
AÇA R SO ZLƏ R: Əhməd bəy Ağaoğlu, Islam, Xristianlıq, peyğəmbər, şeyxülislam,
Məhəmməd.
КЛЮ Ч ЕВЫ Е СЛОВА: Ахмед бек Агаоглы, ислам, христианство, пророк,
шейх-улъ-ислам, Мухаммад.
K E Y WORDS: Ahmed bey Agaglu (Agaev), Islam, Christianity, prophet, Sheikh al-
Islam, Muhammad.
XX əsrin əvvəllərində ictim ai-siyasi, dini dairələrdə özünün dərin ağlı, zəkası, sər-
bəst düşüncə tərzi, cəsarətli və orijinal fikirləri ilə seçilən və se v ib n şəxsiyyədərdən biri
də Ə hm əd bəy A ğaoğlu (A ğayev) idi. O, fitri istedada, geniş və zəngin dünyagörüşünə
m alik bir ziyalı kimi müasirləri arasında böyük nüfuz və hörm ət sahibi idi. Onun yazıları
öz aktuallığı, reallığı, cəsarətliliyi, m əzm un dolğunluğu və m əntiqiliyi ilə oxucuların
rəğbətini qazanmışdı.
Ə hm əd bəy A ğaoğlu m üasirlərinin bir çoxundan fərqli olaraq, öz əqidəsində, inamın-
da, məsləkində sabit idi. Bütün varlığı ilə İslam dininə bağlı olduğunu və bununla qürur
duyduğunu bu barədə yazdığı əsərlər çox aydın göstərir. Нэ1э Fransada Sorbonna Uni-
versitetinin tarix, Şərq dilləri və m əzhəbləri şöbələrində oxuyarkən (1891-1892) m əşhur
şərqşünaslar E m est Renan (1823-1892) və Ceyms D annsteterin (1849-1894) Şərq dinləri
və m əzhəblərinə dair m əruzələrini dinləm iş, “Jum al de debat”, “ Revü Veen”, “Noyve
R evü” kimi fransız mətbu orqanlarında ilk yazılarını nəşr etdirmişdir. 1892-ci ildə
şərqşünasların Londonda k eçirib n konqresində “Şiə m əzhəbinin m ənbələri” mövzusun-
da m üvəffəqiyyətlə m əruzə etmiş, həm in m əruzə K embric U niversitetinin vəsaiti hesabı-
na bir neçə dəfə çap olunmuşdur.
Ə .A ğaoğlu “ Panislam izm , onun səciyyəsi və istiq am ətb ri” (1900), “İslamın
m ənşəyi, onun X ristianlığa və Y əhudiliyə m ünasibəti” (1903), “ R icəti-İslam ” (1909) kimi
əsərlərində İslam dininin m üasir d ö v rb səsləşən xüsusiyyətbrindən bəhs etmiş, xalqı
bu dinin qayda-qanunlarına uyğun davranm ağa çağırmışdır. Lakin o, İslam dinindən öz
m ənafeyi nam inə sui-istifadə edən, onun m ütərəqqi cəh ətb rin i, yüksək dəyərə m alik эх-
laq prin sipb rin i, bəşəri m ahiyyət daşıyan ideyalarım nüfuzdan salan ru h an ib ri, m ü ftib ri,
şeyxülislam ları, yeri gəldikcə, kəskin satira atəşinə tutm uş, ciddi tənqid etınişdir.
Ə hm əd bəy çox ziddiyyətli bir dövrdə yazıb-yaratm ışdır. Həmin dövrdə cəm iyyətdə
elmsizlik, cəhalət, nadanlıq, о cü m b d ən dinə, din xadim lərinə inamsızlıq, bəzən qəzəb
və nifrət qarışıq m ünasibət özünü göstərirdi. M üsəlm anların güvənc yeri şeyxülislam,
müfti və D ö v b t D um asında oturan “qlasnılar” idi. Bunlar h ö k u m ətb k ü tb arasında
vasitəçi rolunu oynam alı, hakim iyyəti m üsəlm anların üm um i vəziyyəti, yaşayış şərai-
72
D övbt və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
ti, qarşılaşdıqları çətinliklər, istək və tələbləri i b tanış etməli, onların hüquqlarını qoru-
malı idilər. Lakin onlar bu istiqam ətdə heç bir fəaliyyət göstərm əyərək, m üsəlm anların
iradəsinə zidd hərəkət edirdilər. Bıına görə də, şeyxülislam a, m üftiyə, D ö v b t Dumasının
m üsəlm an vəkillərinə inam sızlıq yaranm ışdı.
Ə hm əd bəy bu vəziyyətə öz m ünasibətini bildirərək yazırdı: “Budur, il yarım dır
ki, m üsəlm an m illəti bu qədər bəlalara, m üsibətlərə düçar olub, hanı onlarm padşaha,
sərdara, vəzirlərə yazdıqları teleqraflar? Hanı onların bu qədər m üsibət, bəla görmüş, ac,
susuz qalan yetimlər, dullar, fəqirlər barəsində tədbirləri? Heç zəhm ət çəkib bir yerə bu
barədə kağız yazıblarm ı? Xeyr! Xeyr! X eyr!” [1].
XX əsrin əvvəllərində Ə hm əd bəy A ğaoğlunun Bakıda nəşr olunan bir sıra dövri
m ətbuatda İslam dininin yaranm a tarixinə, inkişaf yollarına, başqa dinlərə təsirinə, mü-
nasibətinə, şəriət hökm lərinə və s. m əsələlərə həsr olunm uş yazıları onun bu dinə m üna-
sibətini tam aydın göstərir.
Avropada təhsil almasına, Qərb ədəbiyyatı, tarixi, fəlsəfəsi, mədəniyyəti i b yaxından
tanış olmasına, dünyagörüşünün formalaşma prosesinin məsul bir dövründə xristianəqidəli
m ütəfəkkirlərin əhatəsində yaşam asına baxm ayaraq, Ə hm əd bəydə İslam dininə, onun
peyğəm bərinə və a ib üzvlərinə (Ə hli-beytə), Q urana dərin inam və etiqad var idi. O,
d in b r içərisində İslam a xüsusi hörm ət bəsləyir, onun bəşər tarixində, xüsusən bədəvi
ərəblərin həyatında, m əişətində oynadığı m ütərəqqi rolunu yüksək q iy m ətbndirirdi.
M ütəfəkkir Q ərbdə böyük səs-küyə səbəb olan, m üxtəlif m ö v q eb rd ən yozulan
“panislam izm ’b aid sils ib m ə q a b b r həsr etmişdir. M əlum dur ki, v a x tib panam erika-
nizm, panslavizm m ütərəqqi bir hal: bir-birindən ayrı düşm üş xalqlann, millətlərin yaxın-
laşması, yekdil olması, özbrini hər cür təcavüz və m üdaxibdən qorumaq üçün vahid cəbhədə
birləşm əsi kimi m üsbət m ənada qarşılanırdı. Ə hm əd bəy də çalışııdı ki, panislam izm
haqqında həyəcan təbili çalan, onu m ürtəce bir hərəkat kimi qələm ə verm əklə, m üsəlm an
olm ayan xalqlarda İslam dininə qarşı qəzəb və nifrət oyatm ağa, öz m əkrli siyasətlərini
həyata keçirm əyə səy göstərənlərin iç ü z b rin i açıb göstərsin, bu barədə d e y ib n b rin doğ-
ru olm adığını, bu hərəkatın m ütərəqqi xarakter daşıdığını sübut etsin.
Ə hm əd bəy A ğaoğlu “ Panislam izm , onun xarakteri və istiqam əti” adlı m əq ab n i
yazm aqda m əqsədini belə əsaslandırır: “Panislam izm in əsası, yəni k ö k b ıi olduqca dərin
və m ürəkkəb səbəblər arxasında gizbnir. Bu m əqalənin qarşısında duran m əqsəd - həm in
səbəbləri axtarıb tapm aq, bu yeni hərəkatın xarakterini və istiqam ətini m üəyyənləşdirm ək,
im kan daxilində çalışıb, onun gələcəyinə nəzər yetirm əkdən ibarətdir” [2].
P anislam izm ideyasm ı sonradan nıeydana gəlm ə hesab edib, m üəyyən siniflərin,
tə b ə q ə b rin bundan öz siyasi m ə q səd b rin i həyata keçirm ək üçün istifadə e td ik b rin i
s ö y b y ə n b r ə cavab verərək göstərir ki, panislam izm ideyası İslam ın özündə, onun tar-
ixində və nəzəriyyəsində m övcuddur. O, m illətçiliyə zidd olub, üm um bəşəri nıahiyyət
kəsb etmişdir. İslam ın m üqəddəs kitabı olan Q uran da hər cür m illətçiliyin əleyhinədir...
Q uran tə sd iq b y ir ki, bütün m ö m in b r qardaşdırlar. O nlar A llah və Q uran qarşısında
b ərab ərd irb r. İslam da türk, эгэЬ, fars, hindu, zənci, ağ və qara anlayışları yoxdur. Bütün
m üsəlm anlar oxşar və b ərab ərd irb r. H am ı eyni bir atanm sevim li övladıdır. Fərq yalm z
itaətin dərəcəsindədir [2].
Dövlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
73
A
zə
rb
ay
ca
n
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
ü
zr
ə
D
öv
lə
t
K
om
it
əs
in
in
Ju
rn
a
lı
A
zə
rb
ay
ca
n
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
ü
zr
ə
D
övl
ət
K
om
it
əs
in
in
Ju
rn
a
lı
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
Ə hm əd bəy A ğaoğlu İslam dininin bir sıra m üsbət cəhətlərini nəzərə çarpdırm aq
m əqsədilə yazır: “ İslam ın istər keçm işdə, istərsə də indiki m üvəffəqiyyəti əsasən bunun-
la izah olunur ki, onun üçün ərəb, türk, fars, zənci və ya tacik anlayışı yoxdur. Allah
qarşısında itaətkarlıq, onun qoyduğu qanunlara dərin inam bütün insanları ögeylikdən
doğm alığa çevirmişdir. H akim və m əhkumlar, ağalar və nökərlər İslamı qəbul etmək
nəticəsində təkcə inama, etiqada görə deyil, eyni zam anda dil, hüquq, adət-ənənə, hətta
geyim etibarilə də bir olm uş, aralarındakı ictim ai fərqlər silinib getmişdir. İndi ayrı-ayrı
m üsəlm an xalqlarm m lüğətində “natsiya” anlayışına uyğun bir söz axtarm ağım ız belə
artıqdır. O nlarm ham ısında эгэЬ kəlməsi olan “m ilb t” sözii işlənməkdədir. Bu anlayış
irqi, qəbilə və et(n)ik m əzm undan daha çox dini birlik, dini vəhdət xarakteri daşıyır. Bu
“inam da vəhdət” ideyasınm m ənəvi tərəfi heç vaxt, heç kim tərəfindən şübhə altına alın-
mamış, əksinə, bütün m üsəlm anların şüurunda həm işə canlı olaraq saxlanılm ışdır” [2].
M ütəfəkkir “N ədən bu günə qaldıq?” m əqaləsində katolik m əzhəbinin bəşər
m ədəniyyətinə, incəsənətinə, ədəbiyyatına, tarixinə, m ənəviyyatına vurduğu ağır zər-
bədən, səlib yürüşlərindən, katolik ruhaniləri tərəfm dən görkəm li alim b rin diri-diri ton-
qalda yandırılm asından, əsrlər boyu toplanan elm və b ilik b rin xəzinəsi olan kitabxanalann
yandınlıb məhv edilməsindən. maddi mədəniyyət və tarixi abidələrin, əvəzsiz sənət incibrinin
vəhşiliklə tar-mar olunmasından iirək yanğısı ib danışır.
Q eyd olunan tənqidi m ülahizələrin heç bir qərəz daşım adığını bildirm ək üçün
Ə hm əd bəy fransız m ütəfəkkiri və yazıçısı Volterdən sitat gətirir. “M əşhur Fransa m üsən-
nifi və həkim i Volter “Q andid” adlı öz təsnifində deyir: “X ristian aləm ində m ənfur və
m əkruh пэ qədər xilafi-insaniyyət iş b r və ə m ə lb r zühur etdisə, cüm ləsinə səbəb xristian
dini oldu. Yəni katolik ruhanisi oldu.
Xülasə, xristianlıq zühur etdikdə, xristianlığın bərəkətindən əsri-ətiqin asarı olan о
qədər dəbdəbə və şəşəəli Yunan və Rum m ədəniyyəti bilm ərrə m əhv və nabud oldu. Min
dörd yüz ilin m üddətində Avropa пэ bir elm ə və fənnə dair və пэ bir hökm i-kitab üzü
görmədi. M əğribə ö y b bir cəhalət, zülm, fəsad üz verdi ki, dünya icad olunandan bəri
xəbər verilm əm işdi; budur xristianlığın bilavasitə və fa s ib nəticəsi” [3].
İslam m m ərkəzində ən şərəfli və hörm ətli, heç bir ş e y b əvəz oluna bilm əyən, ən
qiym ətli varlıq olan insan durur. X aliq yaratdığı insanm sim asında təcəlli edir: insan пэ
qədər böyük iş b r görərsə, cəm iyyətə пэ qədər xeyir, fayda gətirərsə, nə qədər ali və ülvi
m əqsədlərin həyata keçirilm əsinə çalışarsa, bir-birinin köm əyinə yetişərsə, bir-birinə
şəfqət və qayğı göstərərsə, zəruriyyət m əqam ında öz canını, m alını d ig ərb rin in yolunda
sərf etm əkdə tərəddüd göstərm əzsə, bir о qədər Yaradamn iltifatm ı qazanar, ondan müka-
fatlar alar. Bütün bu keyfiyyətlər böyük Yaradanın atributlarıdır.
İslam dini həm işə elm in, tərəqqinin, m aarifin tərəfdarı və qayğıkeşi olmuşdur.
O, insanları həyatı, həqiqəti dərk etməyə, ədalətli olm ağa, vətəni, to ф ağ ı, nam usu göz
bəbəyi kimi qorumağa, valideynə, elm sahiblərinə, ağsaqqallara, ağbirçəklərə, yaşlılara,
kiçiklərə qarşı səmimi olm ağa və əvəzsiz hörm ət göstərm əyə, qayğı i b yanaşm ağa çağırır.
İslam dininin elm tərəfdarı olması onun peyğəm bəri M əhəm m ədin (s) elm öyrən-
m əyin zəruriliyi və vacibliyi haqqında sö y b d iy i kəlam dan aydın olur: “Elm Çində b e b
olsa, arxasınca gedin!”, “Elmi öyrənm ək beşikdən qəbrədək vacibdir” , “Elm öyrənm ək
həm kişi, həm də qadın üçün zəruridir” və s. Ə hm əd bəy A ğaoğlu da İslamın bu cəh ətbrin i
74
D övlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
nəzərə çarpdıraraq, onun nə dərəcədə kam il və hum anist din olduğunu göstərir. О yazır:
“ Şimdi keçək İslamə. İslam пэ gətirdi dünyayə? İslam ın insaniyyətə, ülum və fünuna,
tərəqqi və təaliyə пэ xidm əti oldu?
X ristianlıq aləm ində təqib olunan, odlara yaxılan cüm lə alimlər, ərbabi-qələm və
hikm ətlər İslam arasında him ayət və izzət tapıb İslam a sığındılar, yavaş-yavaş hər yerdə
hər nə əshabi-zövq və səfa, ərbabi-qələm , əhli-elm , fənn, sənət var isə, Şam və Bağdada
cəm oldular. X üləfayi-bəni-Ə bbasiyyə onlardan m əclislər və heyətlər təşkil edib Yunan,
Rum, Fars və H indu dilində hikm ətə, ədəbiyyata, ülum və fünuna və əb lx ü su s üm um i
riyaziyyəyə, təbiiyyə, tibbə, həndəsəyə dair hər пэ kitab tapdılarsa, ərəb dilinə tərcüm ə
etd ibr. M üsəlm anlar xristianlara bərəks olaraq, iibm anı, kütüb və m ədrəsəxanələri
m ühafizə edib, onlara rövnəq verir id ib r. Və bu sayədə də az m üddətdə İslam m özüniin
arasm da m üəzzəm ü b m a la r zühur edib, Yunan və Rum dan aldıqları ülum və fünuna daha
bir qat tərəqqi və vüsət v erdibr... İştə bu da İslam ın b ilafasib m eydana atdığı, insaniyyətə,
ülum və fununa etdiyi xidmətlər” [3].
Bu iki səm avi din haqqında Ə hm əd bəy A ğaoğlunun rəyi heç də onlardan birinə
təəssübdən irəli gəlmir. Düzdür, о m üsəlm andır, lakin fanatik deyil, həyata açıq g ö z b
baxan, aydın təfəkkürlə yaşayan, hər şeyi ölçüb-biçən, ədalət m eyarını əsas tutan və
qərəzdən uzaq olan b ir m ütəfəkkirdir. O, yeri gəldikcə, xristianlarla bərabər, m üsəlm an-
larm da nöqsanlarm ı, çatışm ayan cəhətlərini göstərir və tənqid edir. H ər iki dinin insan-
lara xidm ət etdiyini, lakin çox vaxt onların təbliğatçıları tərəfindən buraxılan sə h v b r və
nöqsanlar üzündən hər iki din haqqında mənfi rəylərin form alaşdığm ı göstərir.
Ə hm əd bəy A ğaoğlu cəm iyyətin inkişafında dinin oynadığı rolu, ictimai həyata din-
b r in təsirini yüksək qiym ətləndirir. О dem ək istəyir ki, din təkcə A llaha inam, ona itaət və
ibadətdən ibarət deyildir. Din m ənəviyyatın form alaşm asında, sağlam fikir və düşüncəyə,
aydın şüura əsaslanan cəm iyyətin ə d a b t b idarə olunm asm da ən təsirli vasitədir.
İslam dini daha çox insanm əxlaqi cəhətdən düzgün fonnalaşm asına diqqət yetirir.
Çünki yüksək və zəngin m ənəviyyata sahib insanlarda qəbahət və cəm iyyətə zidd
hərəkətlər, xüsusiyyətlər olmamalıdır. Ə gər cəm iyyət “b ü tü n m ö m in b r q a rd a şd ırla r”
id eyası ilə tərb iy ə ed ilsə, bu fik ir cəm iy y ətin h ər b ir üzv ü n ün şü u ru n a sü bu tlarla
y erid ilsə, insanların dünyagörüşü bu ruhda form alaşsa, ictim ai həyatın başqa sah əbri
də m ütərəqqi istiqam ətdə inkişaf edər, cəm iyyətdə nöqsan və eybəcərliyə yer qalmaz,
hər hansı neqativ hallara qarşı m üvəffəqiyyətlə m übarizə aparm aq olar. Bu isə vaxtında
hər şeyi düzgün dərk edib, düzgün nəticə çıxarm aqla bilavasitə bağlıdır. N ə qədər ki,
cəmiyyətin şüuru oyanmamışdır, dinin də müsbət rolunu dəyərbndirmək və nəticə çıxarmaq
m üm kün deyil. Ə hm əd bəy A ğaoğlu da bunu həyatda gördüyü üçündür ki, böyük təəssü f
hissi keçirir. M üsəlm anların geriliyini onların qəflət yuxusunda olub, İslam ı düzgün an-
lam am alarında görür. A ncaq Ə hm əd bəy inanır ki, bu yuxu çox çəkm əyəcək, gec-tez
m üsəlm anlar oyanacaq və ya onları oyadacaqlar. О yazırdı: “ ...Biz m üsəlm anları girda-
b i-c ə h a b t və zülm ətdən sahili-nicat və fəlahətə hidayət edən Q uranım ız olacaq” [3].
M əlum dur ki, yetm iş il allahsızlığı təbliğ edən b ir partiyanm ideologiyası təsiri al-
tında böyüyən insanlar üçün Ə hm əd bəyin bu fikri, doğrudan da, gülm əli görünsün. Çünki
biz eşitdik brim izin və g ördükbrim izin zahiri cəhətlərinə əsasən nəticə çıxarırıq, onların
arxasm da gizlənən m ənanı, m ahiyyəti ya başa düşm ək istəm irik, ya da başa düşmürük.
Dövlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
75
A
zər
b
ay
ca
n
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
üz
rə
Dö
vlət
K
om
it
əsi
nin
Ju
rn
a
lı
A
zə
rb
ay
ca
n
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
ü
zr
ə
D
ö
v
lə
t
K
o
m
it
əs
in
in
Ju
rn
a
lı
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
Ə hm əd bəy bilirdi ki, Allaha, Q urana inam, itaət və pərəstiş insanın əm əlində, işində öz
əksini tapmalıdır. Ə m əlsiz, hərəkətsiz, fəaliyyətsiz inam, əqidə hava qovuqcuğu kimi bir
şeydir, içərisi boşdur, dem əli, əhəm iyyətsizdir, mənasızdır.
A llaha, Q urana inanm aq, onlara sədaqətli olm aq heç də adi sözlərlə, hər hansı ayini
icra etm əklə təsdiqlənm ir. İnanı, əqidə эш эИ э, işdə özünü təsdiqləyir. Əməl, fəaliyyət isə
cəm iyyətlə bağlıdır, cəm iyyətin inkişafınm əsasını, təm əlini təşkil edir, insanlann m üna-
sibətlərini tənzimləyir. Ə qidə və inam dan danışarkən, m əsələnin bu cəhətlərinə diqqət
yetirm ək vacibdir.
İslam ı qəbul edən hər bir insan m üsəlm an adlanır. Həqiqi m üsəlm anlıq isə insanm
hərəkəti, эшэН i b ölçiilür və özünü doğruldur. İslam Peyğəm bərinin (s) “bütün m öm inlər
qardaşdırlar” kəlam ı m üsəlm anları birliyə, həm rəyliyə, ittifaqa, zülm ə və ədalətsizliyə
qarşı m übarizədə yekdil olm ağa səsləyir. Çünki İslam həm işə haqsızlığa, ədalətsizliyə,
istism ara, insanın hər hansı şəkildə alçaldılm asına, heysiyyətin, m ənəviyyatın tapdalan-
m asına zidd olmuşdur. Islam dini insanı biitün yaranm ışların əşrəfi, ən qiym ətlisi hesab
edir. İnsan həm işə yüksək, ülvi əm əllər nüm ayiş etdirm əlidir ki, öz xalqının, m ilb tin in
adına şərəf gətirsin, haqsızlıq, zülm , işgəncə və təhqir iblisə xas olan cəhətbrdir. M öm in
insan bunlardan çəkinməlidir.
Dem əli, Ə hm əd bəy A ğaoğlu “biz m üsəlm anları g ird ab i-cəh ab t və zülm ətdən sa-
hili-nicat və fəlahətə hidayət edən Q uranım ız olacaq” - deyəndə m üsəlm anların birgə
fəaliyyətini, vahid moqsəd uğrunda m übarizə aparnıaq üçün b irb şm əsin i nəzərdə tuturdu.
İşdə, əm əldə öziınü təsdiqləm əyən hər hansı nəzəriyyat və m ənəviyyat haqqm da danışm aq
yersiz və əhəm iyyətsiz sayılır. O nun m üsəlm anları d tişdükbri çətin və ağır vəziyyətclən
çıxm aq üçün Q urana, A llaha üz tutm ağa çağırışı da bununla əlaqədar idi. Ə hm əd bəv bu
m ünasibətlə yazır: “Quran həm işə fərdiyyətçiliyə, pərakəndəliyə qarşı çıxır. B ir halda
ki, m üsəlm anlar qardaşdırlar, qardaşlarm gücü də birlikdədir, həm rəylikdədir. Q arşıya
çıxan bütün çətin lik b ri yalnız biıiikdo aradan qaldırm aqla is tə n ib n m əqsədə nail olm aq
mümkündiir.
Biz isə Q urana etina etm ədiyim izə, inannıadığım ıza görə ondakı birlik çağırışm a
da əm əl etm irik, birləşm ək əvəzinə, parçalanırıq, sıralarım ız azalır, gücüm üz zəifləyir,
ayrılıqda heç bir iş görə bilm irik və nəticədə gerib y ir, tənəzzülə uğrayırıq. Buna görə də,
düşdüyüm üz vəziyyətdən, fəlakət və əsarətdən, ziilm və istibdaddan xilas olub nicat tap-
m aq üçün birləşm əliyik, çəkici zindanm iizərindəki bir nöqtəyə vurm alıyıq, düşüncəm iz
də, iradəm iz də bir olmalıdır! N icatım ız, xilasım ız birlikdədir!” [4]
B udur Ə hm əd bəyin Q urana inam sızlıq və itaətsizlik göstərm əyin acı n ə tic ə b ıi
haqqında sö y b d iy i fikrin m ahiyyəti, mənası! O, Islam dinini həm də cəm iyyətin dayağı,
sütunu hesab edir... İslam insanları vəhşilikdən, ziilm ətdən, tənəzzüldən çıxarıb mədəni-
yyət və inkişaf yoluna qoymuşdur.
Ə hm əd bəy A ğaoğlu “M üsəlm an xalqlarının vəziyyəti” adlı sils ib m ə q a b b rin d ə
də İslanım və m üsəlm anlarm tə n ə z z ü b uğram asının səb əb b rin i göstərir və yenə də çıxış
yolunu İslam ı Ь э ф а etm əkdə görür. O na görə də, biitün ziyalıları, ruhaniləri xalq k ü tb b r i
arasm da İslam m geniş təbliğinə sə s b y ir və təkrar edirdi: “Öz nurlu şüası i b xalqın qəl-
binə hakim olan İslam dini xalqı birləşdirm əyə, onu m üəyyən istiqam ətə yönəltm əyə qa-
dir olan yeganə qüdrətli vasitədir. M əhəm m əd peyğəm bər (s) öz dini ehkam larm da sülh,
76
Dövlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
xeyirxahhq, m əhəbbət və ədalət kimi böyük prinsiplərə əsaslamr. H ər bir m üsəlm an üçün
həyatda rəhbərlik olan bu yüksək əxlaqi başlanğıc bəşəri birgəyaşayışın özülünə məhz
İslam tərəfindən qoyulm uşdur” [5].
“K aspi”, “ İrşad” və “ H əyat” qəzetlərində dinə çağırış, cəm iyyətin inkişafında, ailə-
m əişət əxlaqının saflaşdırılması və tənzim lənm əsində, insanlar arasında qarşılıqlı səmimi
m ünasibətlərin yaranm asında və s. dinin rolu barədə mütəm adi olaraq yazılar çap olunur-
du. Bu yazıların da çoxu Ə hm əd bəy A ğaoğlu və Əli bəy H üseynzadə tərəfindən qələmə
alınırdı. Ə hm əd bəyin qələm inə aid m əqalələrdən birində deyilirdi: “ M üsəlm an üçün
həyatın əsl mənası İslam dininə sadiq qalm aqdan ibarətdir. Q urani-əzim üşşana tapın-
maqdır. Bu dünya axirət dünyasının əkin yeridir. A xirət dünyasında xoşbəxt yaşam aq
üçün bu fani dünyanı о əbədi dünyaya qurban verm əlisən. Dünyasız axirət, axirətsiz
dünya ola bilm əz, a qare, rükni-əzim i-İslam ın, ulu İslamın istinadgahı olan Q urani-K əri-
mi anlaya-anlaya oxudunsa, bilərsən ki, cənabi A llah-Taalanın ən böyük nem ətb rin dən
m əbuddur” [6].
Ə hm əd bəyə görə, Allah birdir. Dünya d in b ri bir olan Allahın iradəsinin müx-
tə lif d ilb rd ə, m üxtəlif dövrlərdə təzahürüdür. Y usif və M usadan tutm uş İsaya qədər
p eyğəm bərbrin haınısı eyni kəlamı, eyni həqiqəti iqrar etm işbr. “Allahın birliyinə, ruhun
əbədiliyinə, axirətə, xeyrin şərə ırıütbq qalib gəlm əsinə inanan və bunları başqalarına da
təlqin etm əklə A llaha iman gətirən adam lar idi. Bunların birinin digərindən fərqi yalnız
dildə, ifadəbrinin form asında, dövrün təsiri altında d əy işib n ayrı-ayrı halların, fik irb rin
m üxtəlifliyində idi. Lakin m ahiyyət e tib a rib onların ham ısı eyni bir ideyanı - Allahın hə-
qiqət olan iradəsini xalqa çatdırm aq idi. Bu m ahiyyəti sonsuz olaraq inkişaf etdirmək, onu
insanların qanına, canına yeridib, onları m üqəddəs hala gətirm ək, məhz, peyğəm bərlərin
vəzifəsi idi” [7].
G öründüyü kimi, Ə hm əd bəy A ğaoğlunun İslam a həsr olunan əsərb rin in m ərkəzində
b e b bir ideya dayanırdı ki, bu din öz m ahiyyəti e tib a rib başqa dinlərdən daha üstün key-
fiy y ətb rə malikdir. O, bütün tarix boyu m üsəlm anların inkişafında m üsbət rol oynayıb və
indi də bu xalqların m üasir tərəqqisini ondan kənarda təsəvvür etmək m üm kün deyildir.
ƏDƏBİYYAT
1. “ İrşad” qəzeti, № 110. 1906.
2. “ K aspi” qəzeti, № 81. 1900.
3. “ İrşad ” qəzeti, № 142. 1906.
4. “ K aspi” qəzeti, № 59. 16 m art 1899.
5. “ K aspi” qəzeti, № 267. 13 dekabr 1903.
6. “ K aspi” qəzeti, № 231. 29 noyabr 1905.
7. “ H əyat” qəzeti, № 1 . 7 iyun 1905.
D övlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
77
A
zə
rb
ay
ca
n
R
e
sp
u
b
lik
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
üz
rə
D
övl
ət
K
o
m
it
əs
in
in
Ju
rn
a
lı
Az
ər
ba
yc
an
R
e
sp
u
b
li
k
a
sı
D
in
i
Q
u
ru
m
la
rla
İş
ü
zr
ə
D
övlət
K
o
m
it
əs
in
in
Ju
rn
a
lı
TARİXƏ PƏNCƏRƏ
Мустагиль Агаев
АХМЕД БЕК АГАЕВ ОБ ИСЛАМСКОЙ РЕЛИГИИ
РЕЗЮМЕ
В представленной статье приводятся мысли и идеи известного как в
А зербайдж ане, так и во всем тюркском мире общ ественного, политического и
государственного деятеля А хмед бека А гаева о культуре, нравственности, моральных
ценностях ислама. П риводится сравнительны й анализ ислама и христианства,
мысли о роли ислама в развитии и процветании общ ества, о единстве и общ ности в
исламе, о разнице и преим ущ естве исламской религии над христианством
В статье отмечается, что основную причину отсталости мусульман А хмед бек
А гаев видел в отчуж денности лю дей от ислама и ценностей Корана, в неприятии
ими их призывов. Именно потому А хмед бек призы вал религиозны х деятелей
передать требования и призывы Корана в точности.
Mustaqil Agayev
AHMED BEY AGAYEV ABOUT ISLAMIC RELIGION
SUMMARY
The article highlights the progressive ideas o f w ell-know n both in A zerbaijan and
in the w hole Turkish w orld social, political, and state figure A hm ed bey A gayev about
culture, ethics and m oral values o f Islam. It provides a com parative analysis o f Islam and
Christianity, the idea about the role o f Islam in the developm ent and prosperity o f society,
about the unity and com m union in Islam , about the difference and superiority o f Islam
over Christianity.
The paper notes that the m ain reason for the backw ardness o f M uslim s A hm ed bey
A gayev had seen in the exclusion o f people from Islam and the Quran values, rejection o f
their appeals. Consequently, A hm ed bey A gayev called religious scholars to convey the
dem ands and m essages o f the Q uran to M uslims as in experienced form.
78
Dövlət və Din - № 05 (46) SENTYABR - OKTYABR 2016
Dostları ilə paylaş: |