20
s. haqqında mühakimə yürütmək imkanı verir. Həsənlidə üzərində mifoloji təsvirlər
olan, barəsində çox yazılmış məşhur cam da tapılmışdır.
Marlik və Kalurazdakı qazıntılar, habelə Amlaşdakı təsadüfi tapıntılar maraqlı
materiallar vermişdir.
Marlikdəki qədim qəbiristanlıq 1961-1962-ci illərdə E.O.Negahbanın
rəhbərliyi altında Tehran Universiteti və İran Arxeologiya Xidmətinin ekspedisiyası
tərəfindən qazılmışdır. E.O.Negahban ancaq ilkin hesabat və bir neçə məqalə dərc
etdirmişdir. Materialın məhdudluğuna, habelə mühüm metodik qüsurlara və s.
baxmayaraq, Marlik haqqında indi ümumi təsəvvür əldə etmək mümkündür. Güman
edirlər ki, bu, "Marlik şahlığı"nın şah qəbiristanlığıdır. Nekropolun səciyyəvi
xüsusiyyəti çox zəngin dəfn avadanlığı və basdırılmış atlardan ibarətdir. Qəbiristan
e.ə. II minilliyin sonu - I minilliyin əvvəllərinə aid edilir. Luristan, Türkmənistanın
cənub-qərb vilayətləri və Talış, habelə Şərqi və Mərkəzi Zaqafqaziyada Marlik
materialına oxşar materiallar vardır.
60-cı illərin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan ərazisində geniş kəşfiyyat işləri
aparılmağa başlandı. K.Şippmann və V.Klays bu kəşfiyyat işlərinin daimi iştirakçıları
olmuşlar.
Əli Hakiminin rəhbərliyi altında İran Arxeologiya Cəmiyyəti tərəfindən 1967-
ci ildən başlayaraq Kalurazda aşkara çıxarılmış e.ə. II minilliyin sonu - I minilliyin
əvvəllərinə aid olan abidələr antik müəlliflərə görə, Səfidrud çayı vadisində
məskunlaşmış mardlarla bağlıdır. Marlikdə olduğu kimi, burada da basdırılmış at
skeletləri tapılmışdır.
Yapon arxeoloqlarının Deyləməndəki qazıntıları maraqlı material vermişdir. O
cümlədən Şimali Qafqaz və Mingəçevir zonasının alan katakombaları ilə
əlaqələndirilən bir sıra maddi mədəniyyət abidələri olan katakomba qəbirləri aşkara
çıxarılmışdır. Yeri gəlmişkən, alanların Atropatenaya yazılı qaynaqlarda xatırlanan
basqınları zamanına görə N.Eqami və b. tərəfindən dərc olunmuş Deyləmən
katakomba qəbirləri ilə sinxrondur.
Yazılı qaynaqlarda nisbətən yaxşı əks olunmuş Cənubi Azərbaycan
vilayətlərinə Urartu müdaxiləsi son illərdə arxeoloji cəhətdən də qədim qalalar və
digər obyektlərin qazıntıları ilə təsdiq olunmuşdur. Lakin elə həmin qazıntılardan
məlum olur ki, urartuluların Urmiyayanı və qonşu rayonlara soxulması müvəqqəti
olmuşdur. Bu materialların xeyli hissəsi "Arshaeologische Mitteilungen aus Iran"ın
müxtəlif cildlərində nəşr olunmuşdur.
Cənubi Azərbaycanın qərb rayonlarının qədim maddi mədəniyyət abidələrinin
geniş xülasəsi V.Klays tərəfindən verilmişdir.
V.B.Henninq, J.Dümezil, H.V.Beyli, İ.Gerşeviç, M.Mayrhofer, R.Şmit,
M.Boys, A.Videnqren, A.Kammenhuber, J.Düşen-Giyemin, R.Fray, V.İ.Abayev,
M.M.Dyakonov, İ.M.Dyakonov, M.A.Dandamayev, V.Q.Lukonin, E.A.Qrantovski,
21
İ.H.Əliyev və b. son iyirmi-otuz ildə nəşr olunmuş tədqiqatları bizim mövzunun ayrı-
ayrı aspektləri üçün müstəsna əhəmiyyətə malikdir.
Görkəmli rus iranşünası M.M.Dyakonovun qələminə məxsus olan "Qədim İran
tarixinin oçerki"ndə bizi maraqlandıran süjetlər üzrə qiymətli məlumatlar
səpələnmişdir.
1970-ci ildə E.A.Qrantovskinin bizim mövzu ilə birbaşa əlaqəsi olan "Ön
Asiyanın İran tayfalarının ilkin tarixi" adlı monoqrafiyası çapdan çıxmışdır.
E.A.Qrantovskinin tədqiqatı bizə Vətənimizin qədim tarixinin bir sıra əsaslı
məsələlərinə yeni nəzərlərlə baxmaq imkanı verir. Müəllifin Şimal-Qərbi İran
vilayətlərində irandilli tayfaların əvvəllərdə düşünüldüyündən daha qabaq meydana
çıxdığını iddia etməyə imkan verən əsaslandırılmış fikri çox böyük əhəmiyyətə
malikdir.
Moskva Universiteti nəşriyyatı tərəfindən 1977-ci ildə buraxılmış "İran tarixi"
qabaqkı əsərlərdən fərqlənir. Kitabda son arxeoloji qazıntıların verdiyi məlumatlardan
istifadə olunmaqla, bölgənin ilkin qədim tarixinin yığcam, məzmunca zəngin oçerki
verilmişdir. Bizi maraqlandıran bir çox məsələlərin, o cümlədən Manna şahlığının
tarixinin, köçəri maldarlığın meydana çıxması və yaylanın dağ rayonlarına köçəri
tayfaların yayılmasının, bölgədə irandilli tayfaların məskunlaşmasının və i.a. nəzərdən
keçirildiyi II fəsildə köhnə problemlərə yeni şəkildə baxılmasına imkan verən xeyli
maraqlı və mühüm fikirlər irəli sürülmüşdür. Bu, xüsusən irandilli tayfaların mənşəyi,
onların İran yaylası ərazisində, o cümlədən Urmiyayanı rayonda məskunlaşması,
Cənub vilayətləri və onlarla həmsərhəd ərazilərdə köçəri maldarlığın və köçəriliyin
yayılması məsələlərinə aiddir.
V.Q.Lukoninin "Qədim İran incəsənəti" kitabında Manna, ilkin İran və skif
incəsənətinin mürəkkəb problemlərinin nəzərdən keçirilməsinə xeyli yer ayrılmışdır.
Müəllif bir sıra digər məsələlərə də toxunur.
M.A.Dandamayev və V.Q.Lukoninin 1980-ci ildə çapdan çıxmış "Qədim İran
mədəniyyəti və iqtisadiyyatı" əsəri müstəsna dərəcədə qiymətlidir. Müəlliflər öz
qarşılarına ən yeni arxeoloji materiallar və yazılı qaynaqların məlumatları əsasında
e.ə. II minilliyin sonundan bizim e.ə. IV əsrinədək olan dövrdə bölgənin mədəniyyət
və iqtisadiyyat problemlərini təhlil etmək məqsədini qoymuşlar. Xeyli miqdarda yeni
arxeoloji materialdan istifadə olunduğu, bir çox məsələlərin yeni şəkildə qoyulduğu
"Ön Asiyanın İran tayfalarının ilkin tarixi və mədəniyyəti" adlı I fəsil bizim üçün
xüsusən maraqlıdır.
Bir neçə il əvvəl Moskvada üçcildlik "Qədim dünya tarixi" [1982] nəşr
olunmuşdur. Müəlliflərin "Giriş"də yazdıqları kimi, bu əsər "bütün qədim dünyanın
bizim müasir biliklərimizə uyğun olan tarixinin yaradılması təcrübəsidir".